Cichy powrót na salony. "Wczoraj nosili maskę. Dzisiaj ją zdjęli"

W zeszłą środę Baszara el-Asada odwiedził w Damaszku prezydent Iranu Ebrahim Raisi. Była to pierwsza wizyta irańskiej głowy państwa w Syrii od wybuchu wojny domowej w 2011 roku, choć od od początku syryjskiego konfliktu Teheran, obok Moskwy, był najwierniejszym sojusznikiem Asada, wspomagając jego reżim w czasie krwawych walk. To dzięki tenmu militarnemu i gospodarczemu wsparciu Asad przejął - przy oporze rebeliantów wspieranych przez kraje regionu - kontrolę nad większością Syrii.

Reuters zwraca uwagę, że do wizyty Raisiego w Damaszku doszło w ważnym momencie, gdy Iran i jego regionalny rywal - Arabia Saudyjska - odbudowują stosunki po latach napięć. Co ważne, te dwa państwa wspierały zupełnie przeciwne siły w syryjskiej wojnie. A Arabia Saudyjska i inne państwa arabskie, dotychczas unikające Asada, odbudowują więzi z jego rządem. Saudyjczycy podkreślają, że prowadzą rozmowy na temat "powrotu Syrii do jej arabskiej wspólnoty".

Syria bowiem od lat jest wyobcowana w arabskim świecie, a jej przywódca tylko okazjonalnie odwiedza sąsiednie kraje. Problemy Damaszku mają jednak dalszy, globalny, zasięg. A ich źródło? W marcu 2011 roku wybuchły pokojowe demonstracje przeciwko rządom Baszara al-Asada, jednak starcia między dwiema stronami zaogniały się i wkrótce przerodziły w wojnę domową.

CZYTAJ TEKST PREMIUM: Tyran z przypadku, który pokonał swój kraj

W konflikt zaangażowały się światowe mocarstwa. Niewzruszony międzynarodowymi apelami prezydent krwawo rozprawiał się z przeciwnikami. Bombardował, używał trującego gazu, torturował. W wyniku działań sił rządowych zginęło około 300 tysięcy cywilów, a 100 tysięcy zostało zatrzymanych lub zaginęło. Oprócz ofiar w ludziach wojna spowodowała również ogromne zniszczenia oraz zmusiła do opuszczenia swych domów ponad połowę mieszkańców kraju.

CZYTAJ TAKZE: "Zginęli z powodu tortur, doraźnych egzekucji". Kilkaset ofiar więzień reżimu Asada

Świat zareagował. Unia Europejska w reakcji na brutalne represje wobec cywilów wprowadziła sankcje, które zakładają między innymi embargo na ropę naftową, ograniczenia pewnych inwestycji, ograniczenia w eksporcie sprzętu i technologii, które mogłyby zostać wykorzystane do represji wewnętrznych. Pod koniec maja ubiegłego roku Rada Unii Europejskiej przedłużyła te obostrzenia do 1 czerwca tego roku z uwagi na nieustające represje.

Syria jest objęta również amerykańskimi sankcjami. Nałożono je jeszcze przed wojną, ale w związku z konfliktem wielokrotnie zaostrzano.

Trudną sytuację w Syrii dodatkowo potęgują ataki bojowników tak zwanego Państwa Islamskiego, którzy od lat usiłują wprowadzić na tych terenach kalifat.

Mimo sprzeciwu USA i Europy, państwa arabskie podejmują kroki zmierzające do normalizacji stosunków z Syrią. To niezwykły zwrot, ponieważ - jak pisze BBC - wiele państw już przed 12 laty "planowało erę po Asadzie". 

W niedzielę ministrowie spraw zagranicznych Ligi Państw Arabskich podjęli decyzję o ponownym przyjęciu Syrii w swoje szeregi, po 12-letnim zawieszeniu w prawach członka.

Sekretarz generalny Ligi Państw Arabskich Ahmed Abul-Gheit zapytany, czy w związku z tym syryjski prezydent Baszar al-Asad będzie mógł wziąć udział w szczycie Ligi Państw Arabskich pod koniec tego miesiąca, odparł, że będzie mógł, "jeśli sobie tego życzy". - Syria od dzisiejszego wieczora jest pełnoprawnym członkiem Ligi Państw Arabskich, a od jutrzejszego poranka będzie miała prawo zajmować dowolne miejsce - powiedział.

Wcześniej minister spraw zagranicznych Jordanii Ayman Safadi mówił CNN, że powrót Syrii do grupy to będzie "dopiero początek" politycznego końca kryzysu w Syrii.

- Cały ruch w świecie arabskim mający na celu odgrywanie wiodącej roli w wysiłkach zmierzających do politycznego zakończenia kryzysu syryjskiego miał miejsce rzeczywistości, w której nie było skutecznych wysiłków, by rozwiązać kryzys - ocenił Safadi. - To była w zasadzie polityka status quo, a polityka status quo doprowadziła tylko do większej liczby bolączek, bólu i cierpienia dla narodu syryjskiego oraz do wzrostu zagrożeń dla regionu, w tym dla Jordanii - dodał.

Według niego "wszyscy" w arabskiej wspólnocie są gotowi zakończyć kryzys, ale istnieją różnice co do najlepszego podejścia. - Powrót do Ligi Państw Arabskich będzie symboliczny, ale ostatecznie, abyśmy naprawdę zakończyli (kryzys -przyp. red.), będziemy musieli upewnić się, że cała społeczność międzynarodowa jest na pokładzie, ponieważ koniec końców są sankcje, europejskie sankcje, amerykańskie sankcje, i będzie ogromna potrzeba globalnego wysiłku na rzecz odbudowy (Syrii - przy. red.) - mówił.

Dążenie do odbudowy Syrii w ten sposób spotyka się ze sprzeciwem krajów zachodnich. Rzecznik Departamentu Stanu USA Vedant Patel powiedział, że Waszyngton nie będzie normalizował swoich stosunków z Damaszkiem i nie wspiera w tym innych krajów. - Wyjaśniliśmy to naszym partnerom - dodał Patel.

Mimo wszystko rodzą się pytania o przyszłość sankcji, w związku z presją wywieraną na USA i UE w celu ich zniesienia.

Ale również wśród państw arabskich istnieją głębokie podziały co do tego, jak i kiedy odbudować Syrię.

- Wydaje się, że istnieje pośpiech w przywracaniu stosunków z Syrią, (...), nikt nie potrafił powiedzieć, jakich gwarancji domagano się w zamian za normalizację – mówi BBC pod warunkiem zachowania anonimowości urzędnik z regionu, który ma wiedzę na temat ostatnich rozmów. - Szkoda. To wysyła złą wiadomość. Mówi, że nie ma żadnych konsekwencji – ocenił. Według niego Syryjczycy zachowują się "w bardzo arogancki sposób".

Choć nie ma uzgodnień co do tego, w jaki sposób podejść do sprawy odbudowy politycznej i ekonomicznej Syrii, co jej zaoferować i czego zażądać, to kierunek działań krajów arabskich wydaje się być jasny.

Niektóre państwa zmieniły nastawienie do Damaszku już wcześniej, kiedy wojna przeciągała się, a Asad niezmiennie pozostawał u władzy. W 2018 roku Zjednoczone Emiraty Arabskie ponownie nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne i otworzyły w Damaszku ambasadę. Podobnie zrobił Bahrajn.

Arabia Saudyjska przez ponad dekadę nie utrzymywała relacji z Syrią. Wspierała część grup rebeliantów, także w koalicji z USA, oraz przyjmowała u siebie przedstawicieli syryjskiej opozycji. W Rijadzie Asad był postrzegany jako pionek Iranu. Teheran zaś, bliski sojusznik Syrii, był głównym rywalem Saudyjczyków w regionie.

Tymczasem w środę szefowie dyplomacji Syrii i Arabii Saudyjskiej spotkali się i - jak przekazali we wspólnym oświadczeniu - rozmawiali o przywróceniu Syrii do wspólnoty arabskiej. Zadeklarowali też przywrócenie konsulatów i połączeń lotniczych. Zbliżeniu z Syrią towarzyszy nawiązanie bliższych relacji z Iranem przez Arabię Saudyjską i ZEA.

Również Tunezja w tym tygodniu formalnie przywróciła stosunki dyplomatyczne z Syrią, mianując ambasadora w Damaszku.

Niektóre kraje, jak Irak, chciałyby otworzyć szlaki handlowe przez Syrię. Inni chcieliby ograniczyć nielegalny handel narkotyków, przemycanych z Syrii do pozostałej części Bliskiego Wschodu.

- Każdy kraj w sąsiedztwie ma nierozstrzygnięte kwestie z Syrią, które należy przedyskutować i wynegocjować – mówi w rozmowie z "New York Times" Joshua Landis, dyrektor Centrum Studiów Bliskiego Wschodu na Uniwersytecie w Oklahomie.

Nawet Turcja – przez wiele lat najzagorzalszy zwolennik rebeliantów dążących do odsunięcia Asada od władzy – sygnalizuje potencjalny zwrot w swoim nastawieniu. Uwagę zwraca fakt, że wysocy urzędnicy tureccy, w tym minister obrony i szef wywiadu, spotkali się w ostatnich miesiącach ze swoimi syryjskimi odpowiednikami.

Do odmiennych niż do tej pory nastrojów skłania sytuacja wewnętrzną w Turcji. Wielu obywateli ma negatywny stosunek do dużej liczby Syryjczyków w ich kraju. W kampanii prezydenckiej przed wyborami zaplanowanymi na 14 maja wszyscy czterej kandydaci wielokrotnie mówili o znalezieniu sposobów na odesłanie Syryjczyków do domu.

Egipt wydaje się wahać, czy zaakceptować Asada. Niemniej na początku kwietnia minister spraw zagranicznych spotkał się ze swoim syryjskim odpowiednikiem w Kairze po raz pierwszy od ponad dekady.

Tymczasem w poniedziałek w stolicy Jordanii, Ammanie, minister spraw zagranicznych Syrii Faisal Mekdad spotkał się ze swoimi arabskimi odpowiednikami w ramach jordańskiej inicjatywy mającej na celu skłonienie Damaszku do wynegocjowania planu pokojowego. Plan ten określa "mapę drogową" zakończenia konfliktu, która miałaby obejmować rozwiązywanie problemów uchodźców, zaginionych więźniów, przemytu narkotyków i irańskich sił w Syrii.

Katar jest jednym z nielicznych krajów arabskich, które nadal zdecydowanie sprzeciwiają się przywróceniu stosunków z Syrią.

Kroki podejmowane przez kraje Zatoki Perskiej, mające umożliwić im udział w odbudowie Syrii, można rozpatrywać jako "sposób ograniczania roli Iranu i Turcji w Syrii, na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej oraz zwiększenia wpływu arabskich władców na sprawy regionu" - wskazywała w 2021 roku Sara Nowacka w publikacji zamieszczonej na stronie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. W analizie pisała też, że "motywacją dla wznowienia kontaktów z reżimem Asada są również korzyści finansowe z udziału w odbudowie Syrii". Przeszkodą natomiast pozostają sankcje i niepełna kontrola Asada nad terytorium państwa. 

Gdy państwa arabskie wyciągają na nowo rękę do reżimu Asada, Waszyngton przyjął wobec tego zdystansowaną postawę. USA starają się nakłaniać partnerów do żądania czegoś w zamian od Syrii. Wymieniane są w tym kontekście: zakończenie obrotu syntetycznym narkotykiem captagonem, zmniejszenie irańskiej obecności wojskowej w Syrii i ustanowienie warunków, które pozwolą syryjskim uchodźcom na bezpieczny powrót do domu.

- Asad słynie z tego, że obiecuje, ale nie dotrzymuje obietnic - twierdzi James Jeffrey, który był specjalnym przedstawicielem USA w Syrii za administracji Donalda Trumpa.

Anwar al-Bunni, mieszkający w Niemczech syryjski prawnik zajmujący się prawami człowieka, przyznaje że nie zaskoczyło go, gdy kraje takie jak ZEA i Arabia Saudyjska – autorytarne monarchie, które tłumią każdy przejaw sprzeciwu wewnątrz kraju - zmieniły swoje podejście. - Oni zawsze byli przeciwni ustanowieniu demokracji w Syrii – twierdzi. - Różnica polega na tym, że wczoraj nosili maskę. Dzisiaj ją zdjęli - dodaje.

Perspektywa przymusowej deportacji do Syrii napawa strachem uchodźców. W Turcji i Libanie, gdzie w świetle kryzysów gospodarczych spadła akceptacja dla uchodźców, Syryjczycy są szczególnie zaniepokojeni.

- Ogromnie boimy się wyników wyborów. Wyraźnie deklarują, że chcą nas deportować – mówi syryjski uchodźca Muhammad, który prowadzi kawiarnię w Stambule.

Obrońcy praw człowieka wyrażają ogromne rozczarowanie, że w rozmowach na temat odbudowy i powrotu Syrii do gry niewiele mówi się o okrucieństwach z przeszłości. - To szokujące - twierdzi Diana Semaan, ekspertka z Amnesty International. - To, co teraz widzimy, to całkowite lekceważenie czynów syryjskiego rządu w zakresie praw człowieka i wysyłanie wiadomości, że nie ma znaczenia, co się stało - komentuje.

Amnesty International wzywa kraje arabskie do wykorzystania swoich wpływów na reżim Asada w celu zapobieżenia dalszym atakom na ludność cywilną oraz zatrzymaniom i torturom. Tymczasem ONZ stara się powołać międzynarodowy organ, który miałby pomóc rodzinom zaginionych w poznaniu losu i miejsca pobytu ich bliskich.

Ponadto w Genewie zespół prawników kontynuuje intensywne prace nad wspieraniem ścigania osób oskarżonych o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości w Syrii. Prowadzi je w ramach ustanowionego w grudniu 2016 roku Międzynarodowego, Bezstronnego i Niezależnego Mechanizmu – Syria (IIIM) (z ang. The International, Impartial and Independent Mechanism - Syria (IIIM)). Do tej pory prawnicy pomogli w 267 przypadkach, w tym 28 w tym roku.

Niektórzy Syryjczycy mają nadzieję, że przywrócenie stosunków innych krajów z Damaszkiem będzie początkiem ich powrotu do normalnego życia.

Zmagają się z inflacją i paraliżującymi wręcz niedoborami energii elektrycznej. Według ONZ, jeszcze zanim w lutym tragiczne trzęsienie ziemi nawiedziło Syrię, około 15,3 miliona ludzi, czyli 70 procent populacji, potrzebowało pomocy humanitarnej.

Jednak Heiko Wimmen, który nadzoruje prace Międzynarodowej Grupy Kryzysowej w Syrii, podkreśla, że ​​na tym etapie jest mało prawdopodobne, aby państwa Zatoki Perskiej wniosły znaczący wkład w odbudowę zrujnowanych syryjskich miast. Jej koszt opiewa w miliardy dolarów.

- Amerykańskie sankcje to tylko jedna część tego problemu. To bardzo nieprzyjazne ekonomicznie środowisko. Potrzeba pewnych oznak działającego państwa i zarządzania, pewnego podstawowego poziomu odpowiedzialności – mówi.

Aby przetrwać, przez lata pozbawiony gotówki reżim syryjski napadał i przejmował dziesiątki firm. Jest oskarżany o przekierowanie dziesiątek milionów dolarów na pomoc humanitarną przeznaczoną dla zubożałych obywateli dla własnych celów, a także domniemany handel narkotykami.