Niepłodność to choroba układu rozrodczego, która polega na braku ciąży mimo roku regularnego współżycia bez stosowania antykoncepcji. Jak podkreśla WHO - to zaburzenie niemające granic geograficznych ani ekonomicznych - podobne wskaźniki występują zarówno w krajach o wysokich, jak i niskich dochodach. Dane przedstawione w raporcie pokazują, że problem jest powszechny i dotyczy milionów osób na świecie. Szacuje się, że niemal jedna na sześć osób w wieku rozrodczym doświadczy trudności z zajściem w ciążę na którymś etapie życia. W Polsce zaburzeń płodności doświadcza 1,5 miliona par, czyli 3 miliony osób. Od czerwca 2024 roku mają jednak wsparcie w postaci rządowego programu in vitro, który znacząco zwiększył dostęp do leczenia.
WHO wskazuje jednak, że dostęp do pomocy medycznej pozostaje w wielu krajach dramatycznie ograniczony. W wielu państwach diagnostyka i leczenie niepłodności są finansowane niemal wyłącznie z prywatnych środków, co naraża osoby dotknięte chorobą na ogromne koszty. WHO zwraca uwagę, że w niektórych krajach pojedyncza procedura in vitro może kosztować równowartość podwójnego rocznego dochodu przeciętnego gospodarstwa domowego. Różnice w dostępności usług są ogromne - wynikają z niedostatecznej regulacji, braku infrastruktury, niewystarczającej liczby specjalistów oraz ze stygmatyzacji, która szczególnie dotyka kobiety.
Raport przypomina, że trudności z rozrodczością mają konsekwencje nie tylko medyczne, ale również psychiczne i społeczne. Osoby dotknięte niepłodnością zmagają się z poczuciem winy, lękiem, izolacją i presją otoczenia. Choroba wpływa na relacje, dobrostan psychiczny i jakość życia. WHO podkreśla, że równość w dostępie do terapii jest elementem praw reprodukcyjnych i powinna być traktowana jako część prawa do zdrowia.
Co zawierają wytyczne?
Dokument obejmuje szeroki zakres zaleceń - od działań profilaktycznych i edukacyjnych, przez uporządkowane ścieżki diagnostyczne dla kobiet i mężczyzn, po szczegółowe rekomendacje dotyczące leczenia najczęstszych przyczyn niepłodności, takich jak zaburzenia owulacji, czynniki jajowodowe, nieprawidłowości macicy, czynniki męskie oraz niepłodność o niewyjaśnionej etiologii.
WHO zwraca jednocześnie uwagę, że skuteczna opieka wymaga spojrzenia na niepłodność zarówno jako na problem biologiczny, jak i społeczny. Usługi powinny być oparte na dowodach naukowych, ale też na potrzebach pacjenta, jego poczuciu bezpieczeństwa i godności.
Edukacja, profilaktyka i pierwszy kontakt z systemem
Wytyczne podkreślają znaczenie rzetelnej edukacji o płodności - w szkołach, podstawowej opiece zdrowotnej oraz placówkach zajmujących się zdrowiem reprodukcyjnym. Świadomość czynników wpływających na płodność, takich jak wiek, styl życia czy ryzyko nieleczonych infekcji przenoszonych drogą płciową, powinna być częścią podstawowej wiedzy zdrowotnej.
WHO wskazuje również na konieczność intensyfikacji działań profilaktycznych - od leczenia zakażeń układu rozrodczego, po wspieranie rezygnacji z palenia i promowanie zdrowych nawyków żywieniowych.
Zalecenia dla klinicystów obejmują jasne ścieżki diagnostyczne dla kobiet i mężczyzn, z naciskiem na proste i kosztowo efektywne metody pierwszego wyboru. Postępowanie powinno zaczynać się od dokładnego wywiadu, badania fizykalnego i podstawowych badań laboratoryjnych, a dopiero później przechodzić do bardziej zaawansowanych metod.
Jednym z ważnych obszarów poruszonych w raporcie są wytyczne dotyczące leczenia niepłodności, które zostały uporządkowane w przejrzystą strukturę odpowiadającą trzem głównym grupom przyczyn. Dokument obejmuje zalecenia dotyczące terapii niepłodności zależnej od czynników kobiecych, terapii niepłodności zależnej od czynników męskich oraz postępowania w przypadku niepłodności o niewyjaśnionej etiologii. Takie ujęcie ma ułatwić klinicystom prowadzenie spójnej i stopniowej terapii - od prostych działań, poprzez leczenie farmakologiczne, aż po techniki wspomaganego rozrodu.
PCOS, czynnik męski i… nieznane przyczyny niepłodności
W części dotyczącej niepłodności kobiecej pojawia się m.in. obszerna część odnosząca się do postępowania u pacjentek z zespołem policystycznych jajników, jednej z najczęstszych przyczyn niepłodności. WHO przedstawia szczegółowe zalecenia dotyczące diagnostyki i leczenia zaburzeń owulacji w przebiegu PCOS, opisując zarówno badania bazowe, jak i kolejne etapy terapeutyczne - od farmakoterapii pierwszego wyboru, poprzez leczenie gonadotropinami, aż po rozważenie technik wspomaganego rozrodu, jeśli wcześniejsze metody nie przynoszą efektów. Organizacja podkreśla przy tym znaczenie interwencji dotyczących stylu życia, które stanowią integralny element leczenia kobiet z PCOS.
Leczenie niepłodności zależnej od czynników męskich obejmuje zalecenia związane z postępowaniem w przypadku żylaków powrózka nasiennego oraz wskazówki dotyczące stosowania interwencji wspierających funkcje rozrodcze. Z kolei w przypadku par z niepłodnością niewyjaśnioną WHO przedstawia ścieżki postępowania, które stopniowo przechodzą od prostych interwencji i obserwacji cyklu do rozważenia inseminacji, a następnie technik in vitro, jeśli wcześniejsze etapy terapii nie przynoszą spodziewanych rezultatów.
Wytyczne opisują również dobór leczenia w zależności od wyników diagnostycznych i preferencji pacjenta. WHO podkreśla, że klinicyści powinni prowadzić terapię stopniowo, dostosowując ją do obrazu klinicznego i potrzeb pacjentów, a nie kierować się automatycznym przechodzeniem do metod zaawansowanych. Jednocześnie organizacja akcentuje konieczność zapewnienia wsparcia psychologicznego na każdym etapie – zarówno diagnostyki, jak i leczenia.
Prawa, równość i dostępność: szersza perspektywa WHO
Wytyczne WHO osadzają problem niepłodności w szerszym kontekście praw człowieka. Prawo do decydowania o liczbie dzieci i czasie ich urodzenia jest integralną częścią praw reprodukcyjnych. Aby mogło być realizowane, system ochrony zdrowia powinien umożliwiać dostęp do wiedzy, profilaktyki i leczenia.
Organizacja podkreśla, że brak dostępności terapii, wysoki koszt usług i stygmatyzacja prowadzą do nierówności, które pogłębiają się między regionami, ale też wewnątrz pojedynczych społeczeństw. Kobiety są częściej obarczane winą za niepłodność, mocniej dotyka je presja społeczna i to one najczęściej ponoszą konsekwencje emocjonalne i ekonomiczne związane z chorobą. Dlatego WHO określa niepłodność jako problem również w wymiarze równości płci, zwracając uwagę, że sprawiedliwy system opieki musi obejmować kobiety i mężczyzn na tych samych zasadach.
Wytyczne odwołują się także do koncepcji powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, które powinno obejmować prewencję, diagnostykę i leczenie niepłodności. Autorzy dokumentu podkreślają, że brak działań finansowych i legislacyjnych prowadzi do sytuacji, w której leczenie staje się luksusem, dostępnym jedynie dla nielicznych. Ochrona finansowa - rozumiana jako zmniejszenie lub eliminacja kosztów ponoszonych bezpośrednio przez pacjentów - jest niezbędna, aby ograniczyć katastrofalne wydatki, przed którymi stają osoby starające się o dziecko.
Czy globalne wytyczne zmienią sytuację pacjentów?
WHO zachęca kraje do dostosowania wytycznych do lokalnych warunków i zapowiada, że dokument będzie rozwijany w kolejnych latach. Przyszłe edycje mają objąć m.in. zagadnienia zachowania płodności, procedury dawstwa gamet i nowe technologie medyczne.
Organizacja podkreśla, że wdrażanie obecnych rekomendacji wymaga współpracy rządów, środowisk medycznych, organizacji pacjenckich i instytucji międzynarodowych. Tylko działania oparte na dowodach, szacunku dla pacjenta i równości mogą prowadzić do sytuacji, w której spełnienie marzenia o dziecku przestanie zależeć od miejsca zamieszkania, statusu ekonomicznego czy płci.
Autorka/Autor: Agata Daniluk
Źródło: WHO
Źródło zdjęcia głównego: Shutterstock