Był ceniony na Zachodzie, w Rosji budził mieszane uczucia. Michaił Gorbaczow przejdzie do historii jako przywódca niejednoznaczny

Stan zdrowia Michaiła Gorbaczowa pogarszał się od wielu miesięcy. W lipcu były prezydent trafił do Rosyjskiego Centralnego Szpitala Klinicznego w Moskwie. Miał cukrzycę i chore nerki. W szpitalu przechodził dializy. Miejscowe agencje informacyjne przekazały, że Gorbaczow zmarł we wtorek wieczorem. Miał 91 lat.

Przez rosyjskie społeczeństwo zapamiętany zostanie jako najbardziej niejednoznaczny przywódca w historii ZSRR. Znacznie zliberalizował kraj i przeprowadził szereg postępowych reform społecznych. Jednak jego plany odbudowy gospodarczej imperium nie powiodły się, a Związek Radziecki ostatecznie upadł właśnie za jego rządów.

Niejednoznaczny był też stosunek Gorbaczowa do obecnych władz Rosji. Niegdyś zagorzały krytyk polityki Władimira Putina, w ostatnich latach popierał większość jego działań.

Michaił Gorbaczow, z wykształcenia prawnik i ekonomista agronom, karierę partyjną rozpoczynał w Kraju Stawropolskim. Od 1971 roku był członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR), odpowiedzialnym za rolnictwo, w następnych latach szybko piął się w górę po partyjnych szczeblach. W 1985 roku został sekretarzem generalnym KPZR. Od 1988 roku był także przewodniczącym prezydium Rady Najwyższej ZSRR, czyli formalnie – głową państwa. W 1990 roku objął nowo utworzony urząd prezydenta Związku Radzieckiego.

W trakcie swoich rządów Gorbaczow zainicjował politykę "pierestrojki" (przebudowy), "głasnosti" (jawności) i "uskorjenia" (przyspieszenia). Przeprowadzone przez niego reformy miały wesprzeć demokratyzację państwa i zwiększyć wpływ społeczeństwa na władzę. Jednocześnie Gorbaczow pragnął odbudować potęgę ekonomiczną Związku Radzieckiego i zapobiec upadkowi imperium.

Lata 1985-1991 były okresem niespotykanej wcześniej w ZSRR wolności. Polityka "głasnosti" doprowadziła do przyjęcia w 1990 roku ustawy o zniesieniu cenzury państwowej. Gorbaczow zezwolił też na powrót z zesłania fizyka i obrońcy praw człowieka Andrieja Sacharowa, w ZSRR rozpoczął się proces przywracania dysydentom obywatelstwa ZSRR i rehabilitacji ofiar represji politycznych.

Tłamszone przez lata republiki radzieckie po roku 1985 zyskiwały coraz mocniejsze prawo głosu. Gorbaczow twierdził, że zamierza dać im "tyle suwerenności, ile udźwigną". Uważał, że tylko w ten sposób może uchronić Związek Radziecki przed upadkiem.

Przeliczył się, bo część republik dążyła do niepodległości. W styczniu 1991 roku suwerenność ogłosiła Litwa. Gorbaczow wysłał do Wilna oddziały radzieckiej armii. Wojsko, które miało przejąć kilka strategicznych obiektów w litewskiej stolicy, spotkało się z oporem jej mieszkańców. W starciach pod wileńską wieżą telewizyjną zginęło 14 osób.

W kolejnych miesiącach Związek Radziecki, a wraz z nim pozycja Gorbaczowa podupadały. W sierpniu 1991 roku doszło do nieudanego przewrotu, na czele którego stanął wiceprezydent Giennadij Janajew. Gorbaczow był internowany w rezydencji na Krymie. Przewrót zakończył się fiaskiem, a prezydent po kilkudziesięciu godzinach wrócił do Moskwy. Jego władza była jednak coraz bardziej iluzoryczna.

W grudniu 1991 roku prezydent Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej Borys Jelcyn spotkał się z przywódcami Białorusi i Ukrainy - dwóch pozostałych republik związkowych wchodzących jeszcze w skład ZSRR. Politycy podpisali porozumienie, na mocy którego Związek Radziecki przestawał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego.

Gorbaczow próbował oprotestować porozumienie, ale poparcie dla jego działań było minimalne. 25 grudnia 1991 roku podał się do dymisji. Dzień później Związek Radziecki oficjalnie przestał istnieć.

Zachód doceniał decyzje Gorbaczowa dotyczące spraw międzynarodowych. W 1990 roku ówczesny prezydent ZSRR otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla za działania na rzecz rozbrojenia nuklearnego i umocnienia bezpieczeństwa światowego, które podjął po spotkaniu z prezydentem USA Ronaldem Reaganem w Reykjaviku w 1986 roku. Doceniono też jego poparcie dla wycofania wojsk radzieckich z Afganistanu i zjednoczenia Niemiec.

Pochwały od społeczności międzynarodowej Gorbaczow zebrał również po częściowym ujawnieniu i upamiętnieniu zbrodni systemu komunistycznego, zwłaszcza z okresu stalinowskiego. To wtedy, w 1990 roku, władze ZSRR przekazały Polsce dokumenty potwierdzające sowiecką odpowiedzialność za Zbrodnię Katyńską.

Jednak duża część społeczeństwa radzieckiego jego dokonania na arenie międzynarodowej uważała za okazywanie uległości wobec Zachodu. Opinii Gorbaczowa w kraju nie poprawiała klęska prowadzonej przez niego polityki gospodarczej. Ostatniemu przywódcy ZSRR nie udało się uratować nieefektywnej gospodarki planowej, w kraju pojawiła się hiperinflacja i długotrwały kryzys gospodarczy.

W 1996 roku Gorbaczow podjął próbę powrotu do polityki i wystartował w wyborach prezydenckich. Uzyskał w nich jednak zaledwie 0,5 proc. poparcia. Żadnej roli na rosyjskiej arenie politycznej nie odegrała też założona przez niego w 1998 roku Rosyjska Zjednoczona Partia Socjaldemokratów.

Po 2000 roku Gorbaczow często wypowiadał się krytycznie na temat Zachodu, zwłaszcza USA, zarzucając im triumfalizm i dążenie do dominacji w świecie. Negatywnie oceniał rozszerzenie NATO i plany budowy tarczy antyrakietowej w Europie Wschodniej. Potępiał zachodnie sankcje nałożone na Moskwę, popierał aneksję Krymu z 2014 roku. Jednocześnie wielokrotnie krytykował brak realnej demokracji w swej ojczyźnie.

Gorbaczow ani razu nie zabrał publicznie głosu na temat wojny w Ukrainie. W lipcu jego bliski przyjaciel, dziennikarz Aleksiej Wieniediktow, przekazał jednak rosyjskiej edycji "Forbesa", że ostatni przywódca ZSRR "jest zły" na to, co dzieje się obecnie z jego krajem.

"To było dzieło jego życia. Wolność to sprawa Gorbaczowa. Wszyscy już zapomnieli, kto dał wolność Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej - Michaił Siergiejewicz Gorbaczow. Własność prywatną - Michaił Siergiejewicz Gorbaczow. Więc co ma teraz powiedzieć?" - mówił w rozmowie z Forbesem Wieniediktow.

ZOBACZ TEŻ: Światowi przywódcy o śmierci Michaiła Gorbaczowa