Przesmyk suwalski. Dlaczego jest tak ważny dla NATO

Sojusz Północnoatlantycki, czyli NATO powstał na mocy traktatu waszyngtońskiego z 1949 roku. Po zakończeniu zimnej wojny przystępowały do niego kolejne państwa dawnego Układu Warszawskiego, czyli bloku wschodniego. W 1999 roku członkami NATO zostały Polska, Czechy i Węgry. W 2004 roku przystąpiło siedem kolejnych państw, tym trzy kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia. W tym samym roku i Polska, i Litwa stały się członkami Unii Europejskiej.

Jedyne połączenie lądowe między Litwą a Polską, a tym samym między państwami bałtyckimi a pozostałymi członkami NATO i UE to granica polsko-litewska. Liczy ona około 104 kilometrów. Na północny zachód od niej znajduje się obwód kaliningradzki, rosyjska eksklawa nad Bałtykiem, na południowy wschód – Białoruś, która wraz z Rosją tworzy obecnie tak zwane Państwo Związkowe, a pod względem wojskowym jest coraz bardziej związana z Zachodnim Okręgiem Wojskowym Rosji. Ostatnio udostępniła Moskwie swoje terytorium do dokonania agresji przeciwko Ukrainie.

Największym miastem przy granicy polsko-litewskiej są Suwałki, liczące niecałe 70 tysięcy mieszkańców. Granica biegnie łukiem wygiętym na północny wschód. Między stykiem granic Polski, Rosji i Litwy a trójstykiem polsko-litewsko-białoruskim w linii prostej jest około 65 kilometrów.

Ten pas ma strategiczne znaczenie przede wszystkim dla ruchu lądowego, ale w ostatnich miesiącach wzrosła jego rola także dla pasażerskiego ruchu lotniczego. Odkąd 24 lutego Rosja zaatakowała Ukrainę, nad tym ostatnim państwem nie latają samoloty cywilne. Już wcześniej, w maju 2021 roku większość linii pasażerskich zaczęła omijać Białoruś. Stało się to po tym, jak reżim Alaksandra Łukaszenki zmusił do lądowania w Mińsku pasażerski samolot, na pokładzie którego znajdował się opozycyjny dziennikarz Raman Pratasiewicz i jego partnerka Sofia Sapiega.

Od tego czasu nad przesmykiem suwalskim odbywają się rejsy łączące państwa bałtyckie lub Finlandię na przykład z Grecją, Turcją lub Egiptem, popularnymi kierunkami turystycznymi. Przez granicę polsko-litewską, omijając obwód kaliningradzki, wiodą też trasy lotnicze łączące Wilno z zachodnią Europą.

Pod Suwałkami, w rejonie Szypliszek, znajduje się także wojskowy radar dalekiego zasięgu. Należy do sieci posterunków radiolokacyjnych, które są rozstawione wzdłuż granic państw wschodniej flanki NATO, w tym Polski.

Przez przesmyk suwalski biegnie LitPol Link, czyli jedyne połączenie elektroenergetyczne między państwami bałtyckimi a Polską i resztą UE i NATO.

Największe znaczenie przesmyk suwalski ma jednak w transporcie lądowym – zarówno drogowym, jak i kolejowym. Przez granicę biegnie jedna linia kolejowa. Jest ona jednotorowa i niezelektryfikowana. Po polskiej stronie graniczną stacją są Trakiszki, po litewskiej – Szostaków (lit. Šeštokai). Po litewskiej stronie bez przesiadki, po torach o standardowym rozstawie, można dojechać do Kowna, potem trzeba się przesiąść na inny pociąg. Na całej długości kolei litewskich 115 kilometrów torów jest w rozstawie standardowym, stosowanym na przykład w Polsce. Prawie 1800 kilometrów to tory w rozstawie rosyjskim.

Po polskiej stronie granicy ze stacji Trakiszki można dojechać do Suwałk. Stamtąd szlak wiedzie albo do Białegostoku przez Augustów i Sokółkę po jednotorowej, niezelektryfikowanej linii, albo na Mazury, do Olecka, również po jednym torze i bez trakcji elektrycznej. Ta linia od ponad dekady nie jest wykorzystywana w ruchu pasażerskim. Jeżdżą nią tylko pociągi towarowe.

Jeśli chodzi o transport drogowy, to przez przesmyk suwalski biegnie kilkanaście szlaków. Tylko dwa z nich po polskiej stronie mają status dróg krajowych. Wiodą one na Litwę przez Budzisko (droga krajowa numer 8) i Ogrodniki (droga krajowa numer 16). Obie drogi wprawdzie rozszerzają się w pobliżu granicy, ale przez większość swego biegu na Suwalszczyźnie są po prostu szosami z jedną jezdnią i dwoma pasami ruchu – po jednym w każdym kierunku.

Taka szerokość jezdni bierze się po prostu z ukształtowania terenu. Drogi wiodą bowiem między pagórkami i jeziorami, raz po raz napotykając na wąskie przesmyki. Gdyby NATO musiało szybko przerzucić wojska przez granicę, nie byłoby łatwo. Z drugiej strony – jak przed laty tłumaczył niżej podpisanemu jeden z polskich emerytowanych generałów – nie jest to także teren, który ułatwiałby natarcie Rosjanom, gdyby chcieli tam wkroczyć, szczególnie po litewskiej stronie granicy.

Prócz wymienionych dwóch dróg krajowych przez granicę polsko-litewską wiedzie kilkanaście dróg lokalnych. Na dziesięciu z nich polska Straż Graniczna jest gotowa w razie potrzeby przywrócić kontrolę graniczną, zniesioną po tym, jak pod koniec 2007 roku i Polska, i Litwa znalazły się w strefie Schengen. To już drogi o ograniczonej przydatności z wojskowego punktu widzenia. Niejednokrotnie po jednej stronie granicy jest asfalt, po drugiej – droga szutrowa. Prawie wszędzie znajdują się znaki wskazujące na ograniczenie dopuszczalnej masy całkowitej pojazdów do 8, 10 lub 20 ton. Co to znaczy z wojskowego punktu widzenia? Masa całkowita kołowego transportera opancerzonego Rosomak przekracza 20 ton, posowieckich czołgów Wojska Polskiego T-72 i PT-91 Twardy – wynosi poniżej 50 ton, a czołgów zachodnich, np. najnowszych wersji Leoparda 2 lub M1A2 Abrams – powyżej 60 ton.

Po polskiej stronie najbliżej granicy z Litwą znajduje się garnizon w Suwałkach, gdzie stacjonuje 14. Pułk Przeciwpancerny. Podstawową bronią jednostki są jednak samobieżne wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych 9P133 Malutka na podwoziu BRDM-2. To konstrukcja sowiecka pamiętająca jeszcze lata 60. XX wieku. Z powodu starzenia się sprzętu i braku nowego suwalska jednostka w 2010 roku została zredukowana do poziomu dywizjonu (dla porównania w oddalonym o 90 kilometrów Węgorzewie stacjonuje pułk złożony z czterech dywizjonów artylerii). Jednak w 2019 roku szef MON Mariusz Błaszczak, który podkreśla, że jego priorytetem jest odbudowa jednostek na wschodzie kraju, podpisał decyzję przeformowującą dywizjon z powrotem w pułk. W planach wojska jest zakup dla suwalskiej jednostki kilkudziesięciu niszczycieli czołgów, ale umowa nie została do tej pory podpisana. W 2020 roku żołnierze z Suwałk otrzymali wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych Spike-LR.

90 kilometrów na południowy zachód od Suwałk, na poligonie koło Orzysza stacjonuje z kolei batalionowa grupa bojowa NATO, która na co dzień współpracuje z 15. Brygadą Zmechanizowaną w Giżycku. Grupa bojowa NATO liczy nieco ponad tysiąc żołnierzy, w tym prawie 800 Amerykanów. W skład jednostki wchodzą też Brytyjczycy (kompania rozpoznawcza), Rumuni (bateria przeciwlotnicza) i Chorwaci (w przeszłości bateria artylerii rakietowej, obecnie kilku oficerów w sztabie). Podstawą grupy bojowej jest batalion amerykańskiej piechoty zmotoryzowanej na kołowych transporterach opancerzonych Stryker.

To pojazdy stosunkowo lekko opancerzone i uzbrojone, za to szybkie. Batalionowa grupa bojowa NATO jest więc jednostką, która może w krótkim czasie zareagować na zagrożenie, na przykład na przesmyku suwalskim, dokąd ma ponad godzinę drogi.

Samo pojęcie "przesmyk suwalski" zostało spopularyzowane przez generała broni Bena Hodgesa, który w latach 2014-18 dowodził amerykańskimi siłami lądowymi w Europie. Angielska wersja, czyli "Suwałki gap", jest nawiązaniem do terminu "Fulda gap", który funkcjonował w czasie zimnej wojny. Określano w ten sposób dwa korytarze nizin, przez które wiodła najkrótsza droga z NRD w kierunku Frankfurtu nad Menem i Zagłębia Ruhry, gdzie wojska Układu Warszawskiego mogły starać się o uchwycenie przeprawy przez Ren.

Dlatego w rejonie miasta Fulda w Hesji, po obu stronach granicy między RFN a NRD, skoncentrowane były znaczne siły NATO i Układu Warszawskiego, a planiści wojskowi obu stron szykowali się do wielkiej bitwy pancernej, w której mogły się rozstrzygnąć losy III wojny światowej. W czasie zimnej wojny po stronie NATO za obronę przesmyku Fuldy odpowiadał V Korpus US Army. Jego dowództwo zostało reaktywowane w 2020 roku i mieści w Fort Knox w Kentucky. Wysunięte stanowisko dowodzenia korpusu znajduje się od 2021 roku w Poznaniu. Polski generał dywizji, aktualnie Adam Joks, zajmuje też stanowisko zastępcy dowódcy V Korpusu w sztabie w Fort Knox.