- Ciągle nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak potężnym narzędziem jest wirtualna rzeczywistość. Technologia ta może silnie wpływać na pamięć i tożsamość użytkowników, ponieważ angażuje ciało i umysł zupełnie inaczej niż tradycyjny płaski ekran. Użytkownicy mogą w VR wchodzić w interakcję z wirtualnym światem - obracać głowę, wychylać się, poruszać kończynami czy dotykać obiektów. VR pozwala użytkownikom poruszać się w trójwymiarowym środowisku, z wysoką jakością obrazu i dźwiękiem przestrzennym. To wszystko tworzy bardzo silne poczucie obecności - wrażenie fizycznego bycia wewnątrz wirtualnego świata.

W wirtualnej rzeczywistości użytkownik nie patrzy po prostu na ekran, ale znajduje się w konkretnym miejscu. I zapamiętuje, że tam był. Wspomnienia te są bardziej wyraziste i nacechowane silniejszymi emocjami niż z tradycyjnych mediów. Są częściej przywoływane z pierwszoosobowej, autobiograficznej perspektywy. Dlatego doświadczenia VR mogą stać się częścią naszej pamięci autobiograficznej. 

Ta "przestrzenność" jest tak ważna do zapamiętywania?

- Psycholodzy Giuseppe Riva i Brenda K. Wiederhold w 2022 roku analizowali różnicę między sposobem, w jaki mózg przetwarza doświadczenia w przestrzeni fizycznej lub wirtualnej, a tym, jak odbiera treści na ekranie, na przykład media społecznościowe. Pokazali, że ta przestrzenna natura doświadczenia VR ma ogromne znaczenie dla ludzkiej pamięci. Nasz mózg postrzega określone miejsce jako przestrzeń, w której możemy się poruszać, a nie tylko jako obraz, który widzimy. Wideokonferencje czy platformy społecznościowe nie są prawdziwymi miejscami, dlatego doświadczenia, które na nich przeżywamy, nie łączą się bezpośrednio z nasza pamięcią autobiograficzną. 

W VR użytkownik nie patrzy po prostu na ekran, ale znajduje się w konkretnym miejscu. I zapamiętuje, że tam był. Wspomnienia te są bardziej wyraziste i nacechowane silniejszymi emocjami niż z tradycyjnych mediów. I są częściej przywoływane z pierwszoosobowej, autobiograficznej perspektywy - tak, jakbyśmy tam naprawdę byli. 

Pamięć autobiograficzna to nasze "ja" - zbiór wspomnień, na którym opieramy własną tożsamość. Co dzieje się z tą pamięcią, kiedy przeżywamy coś w wirtualnej rzeczywistości?

- Pamięć autobiograficzna wpływa na nasze przekonania, to z niej czerpiemy wiedzę o tym, kim jesteśmy oraz kim możemy się stać. Ma znaczenie przy tym, jak budujemy relacje z innymi, jak oceniamy przeszłość oraz jaką przyszłość sobie wyobrażamy i jak się na nią przygotowujemy.

Niedawne badania pokazują, że doświadczenia VR mogą integrować się z pamięcią autobiograficzną, stając się częścią osobistej historii użytkownika. Wspomnienia z wirtualnej rzeczywistości są intensywniejsze niż te z tradycyjnych filmów - bardziej emocjonalne, żywe, mocniej osadzone w przeżyciach. W ten sposób VR może wpływać na to, jak postrzegamy siebie, innych ludzi i otaczający nas świat. Więc kiedy młodzi ludzie przeżywają intensywne doświadczenia w wirtualnej rzeczywistości, to nie jest już tylko lekcja historii. Takie przeżycia mogą stać się częścią ich tożsamości. Dlatego to ogromna odpowiedzialność psychologiczna i etyczna - a niewłaściwe wykorzystanie tej technologii otwiera drogę do indoktrynacji, manipulacji i szkód psychicznych.

Polskie ministerstwo edukacji nie sprawdziło, jaki wpływ filmy VR mogą mieć na psychikę dzieci ani czy są odpowiednie dla ich wieku.

- Kiedy takie treści trafiają do tysięcy uczniów, konieczne jest traktowanie ich jak jednostki, których dobrostan psychiczny i emocjonalny wymaga troski oraz uwagi. To powinno być przedmiotem poważnej rozmowy, a nie pozostawiane bez refleksji. Uważam, że doświadczenia VR, takie jak "Wiktoria 1920", powinny być używane z dużą ostrożnością - z odpowiednim wsparciem psychologicznym i wyraźnymi ostrzeżeniami dotyczącymi treści.

Czy doświadczenia VR są bardziej ryzykowne dla młodszych odbiorców?

- Istnieje wiele badań pokazujących, że samo oglądanie w tradycyjnych mediach relacji z wydarzeń pełnych przemocy, tragedii lub traumatycznych przeżyć może wywoływać skutki psychologiczne podobne do tych, jakich doświadczają bezpośrednie ofiary, uczestnicy wydarzeń. Długoterminowe badania przeprowadzone przez Michaela W. Otto i jego współpracowników wykazały, że ekspozycja na tragiczne wydarzenia - głównie poprzez telewizję, jak w przypadku ataków z 11 września - może wystarczyć, by u dzieci rozwinęły się objawy zespołu stresu pourazowego (PTSD). Okazało się, że im silniejsze było u nich utożsamianie się z ofiarami oraz im większa była intensywność kontaktu z relacjami medialnymi, tym wyższe było ryzyko wystąpienia objawów PTSD u dzieci.

A pełne objawy PTSD?

- W reakcji na pośrednią ekspozycję - czyli oglądanie relacji medialnych z ataków z 11 września - pełne objawy zespołu stresu pourazowego stwierdzono u 5,4 procent dzieci. Kolejne 18,7 procent spełniało kryteria subklinicznego PTSD, czyli miało poważne objawy psychiczne, choć niewystarczające do pełnej diagnozy. Zbliżone wyniki dotyczące pośredniego doświadczania traumy odnotowano też w badaniu z 1999 roku, analizującym reakcje dzieci i młodzieży na katastrofę promu kosmicznego Challenger z 1986 roku.

Nastolatki, u których w badaniu pojawiły się objawy PTSD, rozwijały pesymistyczne nastawienie do świata i obniżyły się ich oczekiwania wobec przyszłości - zarówno swojej, jak i przyszłości ich kraju czy świata. Co więcej, te negatywne postawy nie znikały u nich z czasem, ale utrzymywały się, a nawet nasilały rok po wydarzeniu - mimo że początkowy lęk związany z doświadczeniem u nich już osłabł. 

Badania pokazały też, że właśnie u młodych ludzi objawy PTSD były silniejsze, nawet jeśli mieszkali daleko od miejsca tragedii i znali wydarzenia jedynie z mediów. Co więcej, osoby, które wielokrotnie oglądały drastyczne materiały, doświadczały większego stresu niż ci, którzy byli bezpośrednimi świadkami wydarzeń. W przypadku zamachów z 11 września objawy stresu pourazowego utrzymywały się u części badanych nawet trzy lata po ataku.

W przypadku realnej, bezpośrednio doświadczanej traumy wydarzenie po prostu się kończy - choćby było bardzo bolesne, następuje jakieś zamknięcie. A jak jest z doświadczeniem na ekranie lub w VR?

- Kontakt z traumatycznymi treściami - zwłaszcza powtarzany wielokrotnie - może wydłużać i nasilać objawy PTSD, takie jak lęk czy natrętne myśli. Stresujące obrazy mogą być odtwarzane i przeżywane wciąż na nowo, utrzymując ten stres w świadomości odbiorcy. 

Kluczową rolę odgrywają tu emocje, które szczególnie sprzyjają zapisywaniu doświadczeń w pamięci percepcyjnej - tej bardziej "obrazowej" niż słownej - różniącej się od pamięci konceptualnej i dominującej w traumatycznych przeżyciach. Gdy emocjonalnie traumatyczne wydarzenia są przetwarzane przede wszystkim w sposób sensoryczny, wizualno-przestrzenny lub percepcyjny, a nie werbalny czy pojęciowy, badania pokazują, że rośnie ryzyko powstawania nawracających, natrętnych wspomnień. A właśnie taki sposób przetwarzania doświadczenia zapewnia technologia rzeczywistości wirtualnej - oferując użytkownikowi bliskość percepcyjną, sensoryczną i wizualno-przestrzenną.

Doświadczenia VR dają wrażenie fizycznej obecności w wirtualnej przestrzeni - bliskości z tym, co widzimy.

I ta bliskość oraz zanurzenie w doświadczeniu sprawiają, że gdy VR porusza tematy o silnym ładunku emocjonalnym, może wywoływać bardzo silną reakcję stresową, a nawet prowadzić do objawów stresu pourazowego. Żeby sprawdzić, jak VR różni się pod tym względem od tradycyjnych treści, już w 2015 roku przeprowadzono badanie, które pokazało, że ta sama brutalna scena w wirtualnej rzeczywistości pogarszała stan uczestników bardziej niż jej klasyczna filmowa wersja. Użytkownicy częściej doświadczali natrętnych wspomnień i obniżenia nastroju - mimo że w VR pokazywano im sceny łagodniejsze i zawierające mniej przemocy.  

Czy powinniśmy w ogóle wykorzystywać VR do utrwalania pamięci o traumatycznej przeszłości? I używać ich w edukacji? Czy taki sposób uczenia jest naprawdę korzystny i nowoczesny?

- Mam poważne wątpliwości, bo takie podejście może zwyczajnie prowadzić do retraumatyzowania kolejnych pokoleń. VR bardzo łatwo może być narzędziem do emocjonalnego przytłoczenia - zwłaszcza kiedy doświadczenie zostało zaprojektowane tak, żeby użytkownik bezpośrednio identyfikował się z ofiarami. 

A młodzi ludzie są naturalnie skłonni do przetwarzania cudzego cierpienia przez pryzmat własnych emocji. Obawiam się, że takie emocjonalnie intensywne doświadczenia VR mogą powodować u dzieci wzrost lęku i stresu. A gdy czujemy lęk, niepokój czy zagubienie, łatwiej tracimy zaufanie do instytucji publicznych i innych ludzi. Stajemy się bardziej podatni na myślenie spiskowe, wykazujemy większą agresję i tendencję do społecznego wycofania. Żadne z tych zjawisk nie służy ani polskiemu społeczeństwu, ani demokracji. To paradoks tego typu treści - ich twórcy mogą wierzyć, że wzmacniają postawy patriotyczne i świadomość historyczną, a w rzeczywistości mogą nieświadomie wyrządzić długotrwałą szkodę - na skalę, której sobie nawet nie wyobrażają.

VR bywa wykorzystywany już przez reżimy autorytarne do tworzenia państwowych narracji?

- W Chinach technologia została włączona na przykład do kampanii edukacyjnej, pozwalającej użytkownikom w VR "doświadczyć stuletniej chwalebnej historii Partii". W Rosji natomiast projekt w wirtualnej rzeczywistości "Lessons of Auschwitz" (2020), też przedstawiany jako narzędzie edukacyjne - o Holokauście - został stworzony przez propagandową stację RT, by wzmacniać narrację o "Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej". 

Przykłady te pokazują, że VR - ze swoją zdolnością do zapisywania wspomnień i wpływania na emocje - staje się bardzo skutecznym narzędziem do kształtowania pamięci zbiorowej, tożsamości narodowej i opinii publicznej. W pewnym sensie VR jest dziś wymarzoną technologią dla propagandystów.

Zamiast "Kartki z Powstania" potrzebujemy bardziej edukacji cyfrowej, która nauczy użytkowników, jak świadomie korzystać z VR?

- Powinniśmy uczyć użytkowników, jak mogą analizować, rozumieć i krytycznie podchodzić do ukrytych mechanizmów wpływu emocjonalnego w wirtualnych światach. W szkołach warto rozwijać umiejętności rozpoznawania manipulacyjnych technik, świadomego odczytywania emocji zaplanowanych w scenariuszu oraz wiedzę o tym, że VR umożliwia gromadzenie wrażliwych danych biometrycznych o użytkownikach.

Szczególną ostrożność należy zachować też wobec treści VR, które promują prostą narrację "my kontra oni". Takie doświadczenia spłycają złożone procesy historyczne do czarno-białych konfliktów i mogą w realnym świecie nakręcać społeczną polaryzację - zjawisko, które ma bezpośrednie przełożenie na kondycję demokracji. 

***

Rūta Kazlauskaitė - politolożka, absolwentka Uniwersytetu Helsińskiego (Finlandia). Interdyscyplinarna badaczka, pracująca na styku medioznawstwa, studiów nad pamięcią oraz psychologii politycznej. Jej badania koncentrują się na zagadnieniach inżynierii percepcyjnej i emocjonalnej oraz polityce pamięci w immersyjnych światach narracyjnych (VR/AR/MR).