Układ wokół Turowa i katastrofa "skrupulatnie zamiatana pod dywan". Reportaż "Superwizjera"

Kopalnia węgla brunatnego Turów położona tuż przy granicy z Czechami i Niemcami to od wielu miesięcy przedmiot międzynarodowego sporu. W wyniku orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Polska ma płacić pół miliona euro kary za każdy dzień funkcjonowania kopalni. Dlaczego spór wciąż trwa? Co kryje się w tle konfliktu wokół Turowa?

"UKŁAD WOKÓŁ TUROWA". OGLĄDAJ REPORTAŻ "SUPERWIZJERA" W TVN24 GO

W lipcu 2018 roku Centralne Biuro Śledcze Policji rozbija bogatyńską grupę produkującą metamfetaminę. Wkrótce potem policjanci zatrzymują także jednego z miejskich radnych. Mężczyzna miał według założeń śledczych wykorzystywać swoje znajomości w grupie przestępczej, by prać pieniądze pochodzące z przestępstw korupcyjnych w Bogatyni.

Zarzuty okazały się nietrafione, ale to najprawdopodobniej zatrzymany radny, do którego dotarli dziennikarze "Superwizjera", ujawnił skalę korupcji i niegospodarności w Bogatyni. Według niego większość miejskich i gminnych przetargów było ustawianych pod zaprzyjaźnionych wykonawców. Procederem miał kierować burmistrz Andrzej G., były członek Prawa i Sprawiedliwości.

- Na czele grupy stał G. W tej grupie ja uczestniczyłem, naczelnik wydziału zamówień publicznych i wykonawcy. Mieliśmy dwie godziny między złożeniem oferty a otwarciem. W międzyczasie dokonywano nielegalnego zapoznania się z treścią ofert konkurencyjnych. Różnie to się odbywało - zdradza zatrzymany radny. Wyjaśnia, że wykorzystywano "żelazko albo przecinało się żyletką". - Ten, który miał wygrać, albo obniżał swoją cenę, albo ją zostawiał. W taki sposób w 90-procentach przypadków dokonywano ustawiania przetargów - dodaje.

Przedstawiona metoda pozwalała grupie wyłudzić 5 procent ceny netto od kwot miejskich przetargów. Zeznania radnego najwyraźniej przekonały prokuratorów Dolnośląskiego Wydziału Prokuratury Krajowej, bo już w lutym 2019 roku zatrzymano wieloletniego burmistrza Bogatyni i jego współpracowników - czterech lokalnych działaczy Prawa i Sprawiedliwości. U zatrzymanych zabezpieczono prawie 2 miliony złotych w różnych walutach, samochody oraz biżuterię.

Dziennikarze spotkali się z czynnym radnym powiatu bogatyńskiego. Z obawy przed zemstą, boi się on pokazać swoją twarz. Zapytany, z czym kojarzy rządy G. odpowiada: "Terror, hipokryzja totalna i korupcja". - Wiele osób G. bardzo uwielbiało, potrafił być czarujący, jak każdy socjopata. Potrafił naprawdę robić doskonałe wrażenie, zachować się w towarzystwie, pięknie przemówić, mówić o swojej miłości do żony, a dzień wcześniej być na przykład w domu publicznym, gdzie dobrze się bawił z dziwkami - podkreśla.

Przez trzy kadencje swoich rządów Andrzej G. potrafił umiejętnie przypodobać się władzom Prawa i Sprawiedliwości. To na jego wniosek rada miasta i gminy Bogatynia jako pierwsza w Polsce nadała pośmiertnie honorowe obywatelstwo prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu.

Razem z Andrzejem G. aresztowano też lokalnych działaczy PiS - Stellę G. i Sławomira Z. W momencie zatrzymania Sławomir Z. był szefem struktur PiS w regionie zgorzeleckim. W czasie wyborów na burmistrza Zgorzelca w roku 2010 intensywnie promowany był przez minister Marzenę Machałek i obecną marszałek Sejmu Elżbietę Witek.

- Kandydaci, których proponujemy, to są kandydaci, którzy chcą pójść do samorządu, żeby coś dobrego po sobie pozostawić - zapewniała Elżbieta Witek. - Zgorzelec potrzebuje prawdziwego gospodarza. Tu potrzeba człowieka oddanego i zdecydowanego, spoza lokalnego układu - przekonywał Sławomir Z.

OGLĄDAJ TVN24 NA ŻYWO W TVN24 GO

Na osłodę po przegranych wyborach na burmistrza Zgorzelca Sławomir Z. zostaje delegowany do Gminnego Przedsiębiorstwa Oczyszczania w Bogatyni. Obejmuje stanowisko wiceprezesa. I to właśnie tego okresu jego działalności dotyczą prokuratorskie zarzuty. Sławomir Z. miał współorganizować proceder nielegalnego wywozu miejskich i gminnych odpadów i fałszować dokumenty z tym związane.

- Dotychczasowe składowisko odpadów w Bogatyni przestaje być miejscem, do którego można przywozić zmieszane odpady komunalne. Sławek Z. ze Stellą G. w porozumieniu z G. i Dominikiem M., czyli zastępcą burmistrza, świadomie podejmują decyzję, że w dalszym ciągu odpady, które odbierane będą z terenu miasta i gminy Bogatynia, w ponad 90-procentach będą nielegalnie składowane w niecce już wyłączonej z eksploatacji, a tylko niewielką część będziemy wywozić do RIPOK-u bolesławieckiego, bo tam mamy zaprzyjaźnionych ludzi, którzy nas nie sypną - mówi radny.

Takie działanie pozwalało gminie uniknąć opłat środowiskowych oraz opłat za legalne składowanie śmieci. To z kolei umożliwiało przypodobanie się mieszkańcom i utrzymanie ceny wywozu odpadów na stałym niskim poziomie. - Kiedy ten proceder się w tym czasie rozwija, Z. ze Stellą G. organizują nielegalny przywóz dodatkowo odpadów niewiadomego pochodzenia, z terenu Polski i zagranicy - zwraca uwagę radny.

- Będąc członkiem zarządu, wiceprezesem GPO w Bogatyni, pan Z. traktował to jako swój prywatny folwark, będąc do tego stopnia bezczelnym, że nawet pracownicy, którzy byli formalnie zatrudnieni w spółce GPO, nie przyjeżdżali do pracy, tylko jeździli od razu na budowę do pana Z. i tutaj, będąc na liście płac miejskiej spółki, pracowali całymi dniami na budowie pana Z. Kładli kostkę, wykonywali różne prace, na terenie spółki ich w ogóle nie było - dodaje.

"UKŁAD WOKÓŁ TUROWA". OGLĄDAJ REPORTAŻ "SUPERWIZJERA" W TVN24 GO

Dziennikarze przyjechali pod okazałą rezydencję działacza PiS. Jak się okazało był na posesji. Sławomir Z. zapytany o postępowanie prokuratorskie, odpowiada, że "nie wie, przed czym ma się bać". Gdy słyszy, że jego sprawa może zakończyć się zarzutami, a ostatecznie skazaniem, odpiera: - Niech pan nie przesadza.

Z czego wynika taka pewność siebie Sławomira Z.? Czy ma to związek z przysługami, jakie przez lata wyświadczał innym działaczom partii? - Z. oczywiście przy zgodzie G. ma zgodę na to, żeby podpisywać fikcyjne umowy na zlecenia, wykonywanie jakichś czynności stałych - twierdzi radny. - Czyli działać na szkodę spółki, okradać de facto spółkę dla takich członków PiS-u, którzy nie mają nic poza jakimś etacikiem w elektrowni Turów. To był proceder nagminny - wyjaśnia.

Po wygranych przez Prawo i Sprawiedliwość wyborach w roku 2015 zaangażowanie Sławomira Z. i pomoc partyjnym kolegom zostają docenione. Z gminnej spółki zajmującej się odpadami trafia wprost na fotel prezesa w Polskiej Grupie Energetycznej. Można zobaczyć go na nagraniach krótko po objęciu stanowiska podczas powołania Polskiej Grupy Górniczej, która miała być przełomem dla polskiego górnictwa.

Sławomir Z. był w przeszłości operatorem nastawni blokowej w elektrowni Turów. Po wygranych wyborach dostaje ambitne zadania związane z nadzorowaniem wytwarzania energii w pięciu elektrowniach grupy PGE. Do spółek podobnie jak wcześniej wciąga zaufanych działaczy, rodzinę i znajomych, w tym teścia, bratanka żony i sąsiadkę, dla której znajduje się dyrektorskie stanowisko.

Kolejnym rozmówcą reporterów "Superwizjera" jest ekspert i wieloletni menadżer branży energetycznej. Przez lata pracował na wysokim stanowisku blisko Sławomira Z. i był świadkiem zarządzania Turowem. - To jest ewenement. W żadnych układach politycznych ludzi o tak niskiej profesji, nieprzygotowaniu, kompetencji, wiedzy, doświadczenia, stażu… Trudno, żeby na świecie gdzieś w elektrowni powoływać kogoś na prezesa elektrowni, kto nawet nie funkcjonował na stanowisku kierowniczym - zauważa.

- To nie jest produkcja gumofilca czy cukierków. To jest mała bomba. Elektrownię można w powietrze wysadzić - podkreśla. - Nie może dyrektor techniczny, prezes, dyrektor być głupszy od kierownika bloku, a tak to jest - zapewnia.

Ekspert mówi, że "wycinano w okresie po wejściu Z., do poziomu mistrza wręcz". - Kryterium kompetencji nie miało żadnego znaczenia. Znaczenie miało kryterium powiązań, które mogły zapewnić później korzyści Z. i osobom blisko z nim współpracującym - dodaje.

We wrześniu 2016 roku, po wyborach i po wymianie kadry w kopalni Turów dochodzi do katastrofy. Ujawnione przez anonimowego internautę nagranie to jedyny materiał filmowy z tych wydarzeń. Inne materiały były skutecznie blokowane przez kopalnię. Film ukazuje niecałą minutę tych dramatycznych wydarzeń, tymczasem zwałowisko z milionami ton ziemi, kamieni i pochodzących z elektrowni popiołów fluidalnych nie zatrzymywało się przez ponad dziesięć dni.

Sparaliżowało to pracę kopalni i zmusiło elektrownię do znacznego obniżenia mocy. - To zdarzenie było największą katastrofą w historii odkrywek na świecie. Takiej katastrofy na świecie nikt nie zanotował, żeby 500 milionów metrów sześciennych nadkładu z popiołem obsunęło się - twierdzi ekspert.

Już kilka dni po zdarzeniu władze spółki zapewniły, że sytuacja jest opanowana. Równolegle pracownicy kopalni otrzymali zakaz rozmowy na temat katastrofy. - Trwa akcja ratowania mienia. Co do strat, które zaistniały w wyniku tego zdarzenia, możemy odpowiedzieć dopiero po jakimś czasie – wyjaśniał 30 września ówczesny dyrektor Stanisław Żuk.

Stanisław Żuk był wieloletnim dyrektorem kopalni Turów, w momencie katastrofy był już wiceprezesem w Polskiej Grupie Energetycznej. Odpowiadał za wydobycie węgla w kopalniach grupy PGE. Dziś jest posłem z ramienia Kukiz’15 i największym obrońcą Turowa w ławach sejmowych. Zapytany o ustalenia dotyczące strat stwierdza: - A jak pan uważa, że przedsiębiorca ma obowiązek biegania po mediach i opowiadania, jakie straty zostały poniesione?

W wyniku katastrofy zniszczonych zostało ponad 200 urządzeń górniczych, w tym taśmociągi i wykonana na zamówienie kopalni olbrzymia zwałowarka Z47, która najpierw złamała się, a następnie została pogrzebana przez osuwające się masy ziemi. Polska Grupa Energetyczna ocenia dziś koszty osuwiska na 165 milionów złotych, jednak największe straty kopalni są nadal skutecznie ukrywane.

- Takich raportów nie ma, takich informacji nie ma. Temat jest skrupulatnie zamiatany pod dywan. Poważnym kosztem, który jest namacalny, jest zasypanie złoża. Oceniane było na około 30 do 50 milionów metrów sześciennych - twierdzi ekspert i wieloletni menadżer branży energetycznej. - To są koszty między 3 a 5 miliardów, można bardzo szybko liczyć. To są straty, jakie poniesiono w wyniku zasypania tego węgla - tłumaczy.

Ekspert wyjaśnia, że trzy lata temu koszty odkopania węgla określane były w kwocie około 1,5 miliarda złotych. Do wspomnianych kwot doliczyć należy też straty związane z obniżeniem mocy elektrowni Turów. Utracone przychody elektrowni ekspert ocenia na nawet miliard złotych. Stanisław Żuk przyznaje, że nie pamięta, aby w sprawie katastrofy prowadzono prokuratorskie śledztwo. - Nic do mnie nie dotarło przynajmniej - dodaje. Zdaniem byłego dyrektora nikt w tej sprawie nie zasłużył na zarzuty.

Komentarze górników tuż po katastrofie rzucają jednak inne światło na sprawę: "Niech powiedzą prawdę, jak jest, sytuacja jest tragiczna, powódź to przy tym mały pikuś", "tam na miejscu powinien być już prokurator ze Zgorzelca i wyjaśniać całą sytuację", "ludzie odpowiedzialni za katastrofę nie poniosą odpowiedzialności, a wręcz otrzymają nagrody w postaci posad w stolicy tudzież Bełchatowie" - komentowali.

- Tam był czynnik ludzki. Przede wszystkim podjęto decyzję o zwiększeniu objętości tego zwałowiska, czyli podniesiono ilość półek, zwiększono kąty nachylenia i prowadzono niewłaściwą samą eksploatację tego złoża - wylicza ekspert.

Już podniesienie wysokości zwałowiska było podjęciem ogromnego ryzyka. Zrobiono to najprawdopodobniej z uwagi na oszczędności. Było to znacznie tańsze od budowy od podstaw nowego zwałowiska. Ale większym problemem mogło być niewłaściwe mieszanie milionów ton ziemi, kamieni i pochodzących z elektrowni popiołów.

- Trzeba podkreślić, że nie mieszano w ogóle, tylko składowano punktowo. A z czasem, kiedy zwałowisko zaczęło pękać i zaczęło się przesuwać, dochodziło do rozszczelnień, to samochody lub taśmociąg podstawiono pod szczelinę i zasypywano w tę szczelinę tysiące ton popiołu - zwraca uwagę wieloletni menadżer branży energetycznej. - Popiół, w momencie kiedy dostaje wody, zwiększa swoją objętość o 20 do 30 procent. Tu już nie trzeba chyba tłumaczyć. Działa jak klin, rozpierał całe warstwy zgromadzonego nadkładu, czyli ziemi i to było powodem, że ta hałda zaczęła się przesuwać coraz bardziej, aż w końcu naprężenia były tak duże, że to wszystko zsunęło się - dodaje.

Według informatora "Superwizjera" osobą odpowiedzialną za decyzję o zwiększeniu wysokości zwałowiska był Stanisław Żuk. Za roboty górnicze w tym czasie odpowiadał jego syn. Były dyrektor KWB Turów zapytany o rolę, jaką pełnił w decyzji o zwiększeniu wysokości zwałowiska, mówi reporterowi "Superwizjera": - Nie odpowiem panu na to pytanie, bo nie mam ochoty.

Zapytany o syna, i niewłaściwe mieszanie nakładu z popiołami z elektrowni, Żyk odpiera: - To jakieś stworzone argumenty, nie potwierdzające reguły.

- Można odkryć to zwałowisko, które runęło. Jakby eksperci pojechali, to odkopią i pobiorą próbki, nie ma mieszania. Są potężne kubatury ziemi bez popiołu i są miejsca, gdzie tylko będzie sam popiół. Tego nie można ukryć - zapewnia ekspert.

Od czasu katastrofy Adam Żuk awansował na zawiadowcę ruchu kopalni, trafił też do Rady Nadzorczej spółki PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna. W oficjalnym piśmie przedstawiciele Polskiej Grupy Energetycznej zapewniają, że zwałowisko było budowane zgodnie z dokumentacją i że nie stwierdzono błędów w podejmowanych decyzjach, a powodem katastrofy mogła być powódź, która wdarła się do kopalni w roku 2010, czyli 6 lat przed powstaniem osuwiska. Nikt z władz kopalni i Polskiej Grupy Energetycznej nie chce jednak spotkać się przed kamerą. Problematyczne wydaje się nawet sfilmowanie bramy wjazdowej do kopalni.

Wydarzenia sprzed pięciu lat pośrednio prowadzą do dnia dzisiejszego - jednym z punktów negocjacji, ważnych z punktu widzenia Czechów, są niezależni obserwatorzy, których polska strona boi się jak ognia. Stanisław Żuk nie zgadza się ze stwierdzeniem, że katastrofa osuwiska w kopalni Turów była jednocześnie katastrofą ekologiczną. - Co to ma wspólnego z katastrofą ekologiczną? - pyta.

- Nie ziemia i nadkład jest uciążliwy ekologicznie, tylko popiół - uważa ekspert. - Popiół fluidalny, którego jest około 10 procent i ma całą tablicę Mendelejewa, w tym metale ciężkie, w tym wysoki poziom siarczków. Jeżeli siarczany lub pierwiastki metali ciężkich dostaną się do wód gruntowych, one są zabójcze dla organizmów - podkreśla.

Specjalista zapewnia, że "ten temat nie może zostać pozostawiony jako nierozwiązany". - On wróci jak bumerang nie za dwa, to za pięć, to za osiem lat. Bo żniwo z tego będą zbierały nasze dzieci - zwraca uwagę.

Czy Czesi przeczuwają, że serwuje się im jedynie wygodne dla kopalni informacje? Dziennikarze "Superwizjera" pytają o to hetmana kraju libereckiego, odpowiedzialnego za negocjacje z Polską. - Polska Grupa Energetyczna jako właściciel uważa, że kopalnia nie będzie miała negatywnego wpływu na tereny Czeskiej Republiki - mówi hetman Martin Puta. - My chcemy kogoś, kto może to niezależnie zweryfikować - dodaje.

Zapytany o katastrofę zwałowiska w kopalni Turów, przyznaje, że nie miał żadnych oficjalnych informacji na ten temat. - Ale takich informacji oczywiście nie dało się ukryć. Mówiło się o tym w Bogatyni, więc oczywiście do mnie też to dotarło - wyjaśnia. - Do kopalni zostaliśmy zaproszeni wraz z ekspertami w maju tego roku. Byliśmy nawet w okolicy, gdzie pojawił się problem osuwiska. Byliśmy około dwa kilometry od tego miejsca i nikt nie pokazywał nam go z bliska. Władze kopalni pokazały nam tylko to, co chciały pokazać - dodaje.

Ekspert "Superwizjera" zwraca uwagę na jeszcze jeden aspekt związany z katastrofą. Osunięte zwałowisko zmusiło władze kopalni do znalezienia nowych miejsc na składowanie popiołów z elektrowni. Pośpiech miał uniemożliwić zabezpieczenie gruntów przed przenikaniem szkodliwych substancji do wód gruntowych. To poważny problem, który ma i będzie miał wpływ nie tylko na Czechów, ale również na mieszkańców po polskiej stronie granicy.

- Kopalnia o tym nie mówi, ale błyskawicznie z dnia na dzień musiano gdzieś zacząć składować nadkład i popiół. W związku z tym wykorzystano każdą jak gdyby dziurę w tym wyrobisku i to zasypywano. Śmiem twierdzić, że niestety, tam ekranów nie zbudowano - ocenia.

"UKŁAD WOKÓŁ TUROWA". OGLĄDAJ REPORTAŻ "SUPERWIZJERA" W TVN24 GO

Stanisław Żuk zapytany o możliwość wpuszczenia na teren kopalni czeskich obserwatorów, odpowiada: - Jeszcze nam do tego wszystkiego potrzebni czescy obserwatorzy.

- To jest sprawa polskiej kopalni, polskiego państwa, a nie żadnych czeskich obserwatorów. Żadni eksperci tam do niczego nie są potrzebni, bo technologia zwałowania nadkładów z popiołem była zgodnie z przyjętą wspólnie instrukcją kopalni i elektrowni - twierdzi.

Pomimo ogromnych strat kopalni sprawa katastrofy, przynajmniej oficjalnie, nigdy nie zainteresowała prokuratury. Działania prokuratury w sprawie niegospodarności i korupcji w gminie Bogatynia również wydają się zastanawiające. Według oświadczeń Prokuratury Krajowej do sprawy zatrzymano kilkadziesiąt osób, ale mimo upływu ponad trzech lat od pierwszych zatrzymań nadal nie sformułowano aktu oskarżenia.

Co może być tego przyczyną? Reporterzy trafiają do jednego z przedsiębiorców, który został zatrzymany w sprawie przekrętów w Bogatyni. Zapewnia, że od miesięcy nie został nawet przesłuchany. - Podłączyli to do jakichś narkomanów i do tej pory cicho - stwierdza. - Wszyscy ludzie, którzy tu byli zaangażowani w to i inni aresztowani, to wszystko ludzie z PiS-u. Zastępca, to wszystko PiS, śmieci - PiS. Nastała dobra zmiana i tak było jak było - dodaje.

Spokojny o swoją przyszłość wydaje się aresztowany dwa lata temu prezes Polskiej Grupy Energetycznej Sławomir Z. Znalazł na siebie nowy pomysł. Spółka, w której ma 40 procent udziałów, ubiega się o 130 milionów złotych z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Pod koniec października związkowcy w towarzystwie polityków PiS i Straży Narodowej pojechali protestować przed europejskim trybunałem sprawiedliwości w Luksemburgu. Wiele wskazuje jednak na to, że spór polsko-czeski jest politykom partii rządzącej na rękę. Pozwala odsunąć w cień korupcyjne zarzuty, jakie zostały postawione prominentnym działaczom samorządowym związanym z Prawem i Sprawiedliwością. 

- Nie ma lepszej okazji do tego, żeby zbudować kapitał polityczny. Nie ma okazji lepszej do tego, żeby pokazać się jako obrońca tej społeczności, w powiecie zgorzeleckim - uważa radny.

Dla posła Żuka i jego syna, którzy zajmowali wysokie stanowiska w Turowie, finał sporu może oznaczać wpuszczenie niezależnych ekspertów na teren kopalni i na miejsce katastrofalnego w skutkach osuwiska. To mogłoby doprowadzić do wnikliwego zbadania przyczyn katastrofy i ujawnienia błędów, jakie zostały popełnione. Ewentualne śledztwo prokuratury, z pewnością byłoby kłopotliwe dla posła i jego syna.

A to między innymi na pośle Żuku z Kukiz'15 wisi teraz sejmowa większość.