Deficyt budżetowy jest zjawiskiem powszechnym, stale występuje on również w Polsce. Różne są jednak źródła tego deficytu i konsekwencje, jakie powoduje dla gospodarki. Czym jest deficyt budżetowy? Jakie są jego przyczyny i czym grozi zbyt wysoki jego poziom?
● Deficyt budżetowy jest sytuacją, w której wydatki budżetowe przewyższają dochody. ● Wyróżnia się deficyt rzeczywisty, strukturalny i cykliczny (koniunkturalny). ● Długookresowy deficyt budżetowy osłabia gospodarkę i zmniejsza jej stabilność. ● Występowanie deficytu budżetowego wpływa na wzrost długu publicznego.
Pojęcie deficytu oraz nadwyżki budżetowej uregulowane jest w ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. W art. 113 tej ustawy wskazane są również dopuszczalne sposoby finansowania deficytu budżetu państwa. Wielkość deficytu na dany rok budżetowy określa się natomiast w corocznej ustawie budżetowej.
Co to jest deficyt budżetowy?
Deficyt budżetowy jest sytuacją, w której wydatki w danym budżecie są wyższe niż jego dochody. Inaczej mówiąc, jest to ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu w danym okresie. Deficyt budżetowy bywa też potocznie nazywany dziurą budżetową.
Sytuacja odwrotna, a więc dodatnia różnica między dochodami a wydatkami, nazywana jest nadwyżką budżetową.
Najczęściej o deficycie mówi się w kontekście budżetu państwa w danym roku budżetowym. Wystąpienie deficytu budżetowego oznacza, że nie jest możliwe zrealizowanie wszystkich zaplanowanych wydatków bez korzystania z dodatkowych źródeł finansowania.
Rodzaje deficytu budżetowego
Wyróżnia się trzy rodzaje deficytu budżetowego:
– rzeczywisty, będący faktyczną różnicą pomiędzy wydatkami i dochodami budżetowymi; – strukturalny, będący hipotetyczną wartością wyliczoną przy założeniu pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki; – cykliczny, będący konsekwencją cykli koniunkturalnych i cyklicznie występujących w gospodarce okresów recesji i ożywienia.
Źródła finansowania deficytu budżetowego
Wystąpienie deficytu budżetowego nieodłącznie wiąże się z koniecznością jego sfinansowania. Ponieważ w budżecie zabrakło na to pieniędzy, muszą one zostać pozyskane z dodatkowych, zewnętrznych źródeł finansowania.
Dopuszczalne źródła finansowania deficytu budżetowego wymienia ustawa o finansach publicznych. Są to:
– nadwyżki budżetu państwa z poprzednich lat, – kredyty zaciągane w bankach, – pożyczki, – sprzedaż skarbowych papierów wartościowych, – prywatyzacja majątku Skarbu Państwa, – środki ze spłat udzielonych kredytów i pożyczek, – nadwyżki budżetu środków europejskich.
Pokrywanie deficytu budżetowego z dodatkowych źródeł finansowania wpływa na wzrost długu publicznego.
Deficyt budżetowy a dług publiczny
Pojęcie deficytu budżetowego nie jest tym samym, co pojęcie długu publicznego. Deficyt budżetu państwa odnosi się zawsze do określonego, rocznego budżetu, w którym wydatki przewyższyły dochody.
Dług publiczny jest natomiast sumą niespłaconych zobowiązań zaciągniętych przez państwo we wszystkich wcześniejszych rocznych budżetach. W uproszczeniu można więc powiedzieć, że dług publiczny to suma wszystkich wcześniejszych deficytów budżetowych pomniejszona o ewentualne nadwyżki.
Przyczyny deficytu budżetowego
Deficyt budżetu państwa może być zaplanowany, a więc ustalony w danej ustawie budżetowej, albo powstać samoistnie na skutek nieskutecznej realizacji ustawy budżetowej, albo niezależnych, niekorzystnych zjawisk w środowisku gospodarczym.
Jednocześnie różne mogą być przyczyny deficytu budżetowego. Ponieważ źródłem dochodów państwa są przede wszystkim podatki, najczęstszą przyczyną deficytu jest ich złe zaplanowanie – czyli ustalenie podatków w niewłaściwej wysokości lub nieskuteczność w ich ściąganiu.
Drugą najczęstszą przyczyną deficytu budżetowego są nadmierne wydatki. Spowodowane mogą być na przykład niską efektywnością gospodarowania środkami albo nadmiernym poziomem zatrudnienia w podmiotach finansowanych z budżetu państwa. Źródłem nadmiernych wydatków i w konsekwencji deficytu budżetowego może być również prowadzenie zbyt kosztownych programów socjalnych albo militaryzacja kraju.
Skutki deficytu budżetowego
Deficyt budżetowy spowodowany niezbilansowaniem wydatków i dochodów jest zjawiskiem niepożądanym. Jeżeli deficyt pojawia się na zmianę z nadwyżkami, jego znaczenie nie musi być negatywne – w dłuższym okresie deficyty i nadwyżki mogą się równoważyć.
Gorszą sytuacją jest natomiast tak zwany deficyt długookresowy, a więc regularnie występujący w kolejnych budżetach. Powoduje on wówczas pogorszenie się koniunktury gospodarczej w danym państwie oraz wzrost niepewności i niestabilności w jego gospodarce. Długookresowy deficyt budżetowy wiąże się również z występowaniem wielu niekorzystnych zjawisk i procesów gospodarczych, np. nadmiernej inflacji czy spadku aktywności gospodarczej.
Deficyt budżetowy wiąże się ponadto z koniecznością jego pokrycia z dodatkowych źródeł finansowania. Oznacza to ponoszenie kosztów tego finansowania, np. w postaci oprocentowania zaciągniętego kredytu bankowego albo oprocentowania wyemitowanych obligacji skarbu państwa.
Deficyt budżetowy w Polsce
Ponieważ deficyt budżetowy jest zjawiskiem niekorzystnym, państwa dążą do tego, aby budżet się bilansował, lub aby deficyt budżetowy był jak najmniejszy. W praktyce deficyt budżetowy jest jednak powszechny i występuje w większości państw na świecie.
Sytuacja taka ma miejsce również w Polsce, gdzie można mówić o długookresowym deficycie budżetowym. Od 1990 roku w każdej kolejnej ustawie budżetowej był zaplanowany deficyt, a rzeczywiste wydatki państwa przekraczały dochody budżetowe i powiększały wielkość długu publicznego.
Wysokość tego deficytu każdego roku jest inna, nie przekracza jednak kilkudziesięciu miliardów złotych. Przykładowo w 2015 roku deficyt budżetowy w Polsce wyniósł 42,6 mld zł, zaś w 2019 13,7 mld zł.
Jednocześnie przepisy Unii Europejskiej, w trosce o spójność europejskiego obszaru gospodarczego, ustanawiają maksymalne dopuszczalne poziomy deficytu budżetowego oraz długu publicznego państw członkowskich. Poziomy te to deficyt budżetowy nie większy niż 3 proc. PKB oraz dług publiczny nie większy niż 60 proc. PKB.
Przekroczenie tych wartości powoduje objęcie danego państwa procedurą nadmiernego deficytu i zobowiązuje je do podjęcia odpowiednich działań naprawczych. Polska była objęta tą procedurą dwukrotnie – w latach 2004-2008 oraz 2009-2015.
Akt prawny: Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
Źródło: TVN24 Biznes
Źródło zdjęcia głównego: Shutterstock