Sojusz tronu z ołtarzem. Cerkiew patriarchy Cyryla

Kiedy 1 lutego 2009 w świątyni Chrystusa Zbawiciela w Moskwie trwała intronizacja szesnastego patriarchy Moskwy i Wszechrusi, Cyryl cieszył się ogromnym autorytetem wśród wiernych i duchownych.

Przeszło trzy lata jego rządów Rosyjską Cerkwią Prawosławną (RPC) pozbawiły jednak złudzeń tych, którzy chcieli widzieć w Cyrylu reformatora skostniałej i uległej państwu hierarchii. Ale najgorszy pod tym względem jest ten rok. Zaangażowanie w wybory prezydenckie, seria skandali i afer w Cerkwi, wreszcie proces Pussy Riot i osobiste żądania patriarchy surowego ukarania członkiń grupy za happening przeciwko Putinowi w Świątyni Chrystusa Zbawiciela w Moskwie.

Gundiajew, Cyryl, "Michajłow"

Metropolita smoleński i kaliningradzki Cyryl został wybrany na zwierzchnika Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (RPC) 27 stycznia 2009. Wybory odbyły się w ekspresowym tempie, w niecałe dwa miesiące po śmierci patriarchy Aleksego. Zdecydowane zwycięstwo w głosowaniu członków Soboru było możliwe dzięki nieoficjalnemu poparciu władz oraz szeroko zakrojonej kampanii w mediach.

Władimir Gundiajew urodził się w 1946 r. w Leningradzie w rodzinie duchownego. Po szkole średniej poszedł do seminarium duchownego. Święcenia kapłańskie odebrał w 1969 r., przyjmując zakonne imię Cyryl. Rychło został przedstawicielem Patriarchatu Moskiewskiego przy Światowej Radzie Kościołów w Genewie. Od 1989 r. kierował polityką zagraniczną Cerkwi.

Błyskotliwa kariera w kościelnej dyplomacji rosyjskiego prawosławia, w czasach komunistycznego totalitaryzmu, nie byłaby możliwa bez co najmniej zgody, a najpewniej współpracy z KGB. Tak było przecież w przypadku poprzedniego zwierzchnika RPC, patriarchy Aleksego (ps. Drozdow). Także w przypadku Cyryla pojawiły się zarzuty, że był współpracownikiem KGB pod pseudonimem "Michajłow".

W 1991 r. Cyryl został metropolitą smoleńskim i kaliningradzkim. Jako cerkiewny hierarcha i dyplomata, wielokrotnie odwiedzał Rzym, nawiązał wiele kontaktów z katolickimi duchownymi. Co nie wpłynęło na jego negatywny stosunek do działalności Kościoła katolickiego w Rosji. Patriarcha Cyryl jest też ostrym krytykiem liberalizmu zachodnich demokracji i zwolennikiem zjednoczenia Cerkwi prawosławnych na terenie byłego ZSRR.

Zegarek za 30 tys. dolarów

W ostatnich miesiącach rosyjscy blogerzy i niezależne media nagłaśniały skandale z udziałem patriarchy Cyryla.

Zaczęło się od afery z należącym do zwierzchnika RPC luksusowym apartamentem w centrum Moskwy. Stołeczny sąd nakazał właścicielowi sąsiedniego apartamentu wypłatę 20 mln rubli (690 tys. dolarów) odszkodowania za zniszczenie własności Cyryla. Sąd uznał, że powstały podczas remontu pył zrujnował drogocenne meble w apartamencie należącym do patriarchy. Co ciekawe, apartament Cyryla znajduje się nad remontowanym apartamentem...

Przy tej okazji media przypomniały inne zarzuty stawiane w przeszłości patriarsze, m.in. zaangażowanie struktur cerkiewnych bezpośrednio związanych z Cyrylem w bezcłowy wwóz do Rosji wyrobów tytoniowych pod pretekstem pomocy humanitarnej oraz posiadanie drogich przedmiotów wbrew prawu cerkiewnemu.

W kwietniu wróciła "afera zegarkowa". Po wyretuszowaniu zdjęć Cyryla z przegubu patriarchy zniknął cenny zegarek. Internet rosyjski kpił z fotografii, na której dostojnik siedzący przy stole, z opartymi o niego rękami, ma nadgarstek zasłonięty rękawem. Tymczasem tuż pod jego ręką na lakierowanym blacie widać wyraźnie odbicie luksusowego czasomierza.

Fotomontaż zwrócił szczególną uwagę, bo swego czasu media uważnie przyjrzały się innej fotografii patriarchy i odkryły, że cena zegarka, z którym uwieczniono go na zdjęciu, wynosi ponad 30 tys. dolarów. Luksusowy Breguet po raz pierwszy stał się „bohaterem” w 2009 roku, gdy zauważono go na ręku świeżo upieczonego zwierzchnika rosyjskiej Cerkwi.

Cerkiew i pieniądze

Nieruchomości, handel, duże i małe przedsiębiorstwa – tak inwestuje Rosyjska Cerkiew Prawosławna. I jeszcze na tym zarabia. Rocznie RPC otrzymuje 100-150 mln dolarów z samych tylko darowizn. Część tych środków trzeba inwestować – mówią obrońcy Cerkwi. I wskazują na biznesową działalność Watykanu.

Łączny budżet RPC jest bardzo trudno ocenić – bo nie ma jednego łącznego. Każda jednostka administracyjna Cerkwi (eparchia) ma własny budżet. 10 lat temu, gdy o informacje nt. Cerkwi było dużo łatwiej, jej badacz Nikołaj Mitrochin z Uniwersytetu w Bremie oszacował dochody całej RPC na 500 mln dolarów rocznie. Biorąc pod uwagę znaczny wzrost ekonomiczny w Rosji przez ostatnią dekadę, dziś dochody Cerkwi są z pewnością dużo większe.

Dla udziału w projektach komercyjnych Cerkiew kilka lat temu założyła Centrum Programów Inwestycyjnych RPC. W 2007 roku Centrum dokonało w Berlinie, Brukseli i Londynie prezentacji swoich projektów, w tym inwestycji w budowę budynków mieszkalnych i biurowych w Moskwie i innych miastach, jak też tworzenia przedsiębiorstw produkcji rolnej przy klasztorach.

Przykładem biznesowej działalności Cerkwi jest kompleks świątyni Chrystusa Zbawiciela - tej samej, w której bluźnierczy koncert urządziła grupa Pussy Riot. Pralnia chemiczna, automyjnia, warsztat samochodowy, płatny parking, mnóstwo małych sklepików, do tego wynajmowany na bankiety refektarz na 200 osób. "Faktycznie na terenie świątyni działa centrum biznesowe, zapewniające konsumentom szerokie spektrum ofert komercyjnych" – napisał Związek Ochrony Praw Konsumenta. Sprawa trafiła do sądu, ale ten rację przyznał Cerkwi: towary nie są sprzedawane, a darowane, a na produktach i usługach nie ma cen, tylko "rekomendowany wymiar darowizny".

Perłą w finansowej koronie RPC są jednak nieruchomości. Przed bolszewicką rewolucją Cerkiew była jednym z największych posiadaczy ziemskich w Rosji, w ciągu ostatnich dwóch dekad część swoich obiektów odzyskała. A to może być dopiero początek. Przyjęte ponad rok temu nowe prawo otwiera przed RPC drogę do odzyskania większości nieruchomości odebranych przez władze sowieckie. Na początku 2010 r. ówczesny premier Władimir Putin na spotkaniu z patriarchą Cyrylem powiedział, że do przekazania Cerkwi podlega 12 tys. "pomników historii i architektury". Są wśród nich mające ogromny turystyczny potencjał obiekty, np. kremle (zamki) niektórych starych miast, klasztory na Wyspach Sołowieckich itd.

Ołtarz i tron

Po upadku ZSRR Rosyjska Cerkiew Prawosławna zdołała uzyskać uprzywilejowaną pozycję wśród innych religii w Rosji. Ceną jest jednak uzależnienie od poparcia władz, dla których prawosławie jest jednym z ideologicznych filarów państwa i narodu.

Przejawem uprzywilejowanej pozycji prawosławia jest demonstracyjne angażowanie się w kwestie religijne polityków i najwyższych urzędników państwowych. Pokazują się oni często i ostentacyjnie (co prezentują szeroko media) na najważniejszych świętach prawosławnych. Z kolei hierarchowie Cerkwi biorą udział w ważnych uroczystościach państwowych.

Cerkiew aktywnie współpracuje z różnymi instytucjami państwowymi. Ma podpisane oficjalne umowy o współpracy z wieloma ministerstwami. Duże poparcie Cerkiew znajduje w strukturach siłowych, w armii i służbach bezpieczeństwa. Kontynuatorach CzK, NKWD i KGB - przed 1991 r. największych prześladowców religii. Symboliczne znaczenie miało otwarcie w 2002 r. kaplicy prawosławnej w siedzibie FSB na Łubiance.

Współpracy Cerkwi z państwem sprzyja ideologiczna bliskość obu instytucji. Powszechne w duchowieństwie prawosławnym konserwatyzm, antyzachodnie nastroje czy tęsknota za imperialnym statusem Rosji są zbieżne z obecną polityką Kremla. Prawosławie ma być dla władz wyznaniem, które jednoczy narody ponad podziałami państw powstałych po upadku ZSRR, głównie na Ukrainie i Białorusi. Częste wizyty patriarchy Cyryla na Ukrainie nie są przypadkiem.

Trzeba też pamiętać, że przedstawiciele RCP regularnie spotykają się z urzędnikami MSZ Rosji, konsultując stanowiska w różnych kwestiach międzynarodowych. Pod hasłem obrony chrześcijańskiej mniejszości przed islamistami Cerkiew popiera politykę Putina ws. Syrii. Sam Cyryl złożył wizytę w Damaszku w 2011 r., gdy już było wiadomo, że reżim zabił co najmniej 3,5 tys. ludzi.

W polityce wewnętrznej Cerkiew próbuje unikać tak jednoznacznego popierania władz. Podczas zimowej fali antyputinowskich demonstracji patriarcha Cyryl wzywał strony konfliktu do dialogu. Ale z drugiej strony nie można zapominać, że podczas kampanii prezydenckiej Putin był jedynym kandydatem, z którym Cyryl spotkał się tuż przed wyborami.

Cerkiew we współczesnej Rosji

Konstytucja oraz ustawa o wolności sumienia i stowarzyszeniach religijnych gwarantują rozdział państwa od Kościoła i zapewniają wyznaniom równe prawa. W praktyce to Cerkiew prawosławna ma większe przywileje.

Po 70 latach komunistycznych rządów w Rosji, gdy religia była tępiona, a zdziesiątkowane duchowieństwo zinfiltrowane przez KGB, upadek ZSRR umożliwił Cerkwi zacząć odzyskiwać pozycję, jaką zajmowała przed rewolucją. Zaczęto odzyskiwać świątynie odebrane przez bolszewików, budowano nowe. Według danych przytoczonych przez Cyryla w 2009 r., od 1988 do 2008 roku liczba parafii zwiększyła się czterokrotnie, liczba diecezji dwukrotnie, a liczba duchowieństwa wzrosła z 7 tys. do 30 tys.

Nie przekłada się to jednak na znaczący wzrost religijności Rosjan. Do cerkwi regularnie chodzi 8 proc. wiernych, choć aż 71 proc. Rosjan (dane z 2008 r.) deklaruje, że uważa się za wyznawców prawosławia. Dla zdecydowanej większości z nich religia ta jest przede wszystkim częścią tradycji, sprawy wiary schodzą na plan drugi.

Wpływ na to mają z pewnością bardzo bliska relacja Cerkwi z państwem (co zresztą jest już w Rosji tradycją od reform cara Piotra I w XVIII w.), ale też skrajny konserwatyzm i braki w wykształceniu teologicznym znacznej części duchowieństwa.

Autor: Grzegorz Kuczyński/k / Źródło: tvn24.pl, BBC, RBK Daily