Nagroda Literacka Nike 2022 - finaliści. Joanna Ostrowska "Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej"

TRANSMISJA GALI WRĘCZENIA 26. NAGRODY LITERACKIEJ NIKE W NIEDZIELĘ O 20 W TVN24 I TVN24 GO

"Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej" jest jedynym reportażem historycznym w finałowej siódemce tegorocznej edycji Nagrody Literackiej Nike. To trzecia indywidualna książka doktor Joanny Ostrowskiej - historyczki, krytyczki filmowej oraz dramaturżki teatralnej. Doktorat nauk humanistycznych w zakresie historii i w specjalności judaistyka obroniła w 2015 roku na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. 

Jako badaczka zajmuje się przede wszystkim zagadnieniami związanymi z przemocą seksualną w czasie II wojny światowej oraz z ofiarami nazizmu, pozostającymi poza powszechną pamięcią historyczną. Wykładała między na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Warszawskim, Żydowskim Uniwersytecie Otwartym, w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk oraz na studiach polsko-żydowskich Polskiej Akademii Nauk. 

Jej teksty regularnie pojawiały się w takich tytułach jak: "Krytyka Polityczna", "Ha!art", "Polityka", "Film", "Kino", "Res Publica Nowa", "Teksty Drugie", "Czas Kultury" oraz "Dwutygodnik". Debiutowała w 2018 roku głośną książką "Przemilczane. Seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej", w której na podstawie materiałów archiwalnych opisała mechanizmy tworzenia i funkcjonowania domów publicznych dla żołnierzy niemieckiego Wehrmachtu, pracowników przymusowych i osadzonych w obozach koncentracyjnych. Praca ta została doceniona nominacją do Nagrody im. Teresy Torańskiej. Wybrana została również w plebiscycie Genderowa Książka Roku 2018. Dwa lata później za tę książkę Ostrowska otrzymała Mauthausen-Memorial-Forschungspreis. Natomiast za całość badań i publikacji na temat historii osób nieheteroseksualnych i nieheteronormatywnych w czasie II wojny światowej badaczkę uhonorowano nagrodą Orfeo Iris 2021, przyznawaną przez International Rainbow Culture Network. 

Najnowszy reportaż Ostrowskiej "Oni" nominowany został również do Nagrody im. prof. Tomasza Strzembosza. 

"Oni. Homoseksualiści w czasach II wojny światowej" to przykład precyzyjnego połączenia reporterskiej dociekliwości i warsztatu naukowego. Ostrowska na podstawie wyników wieloletnich badań wypełnia kolejną białą plamę w pamięci historycznej, przywracając głos zapomnianym ofiarom niemieckiego nazizmu - ale nie tylko. Bo jak na kartach swojej książki pokazuje, geje i mężczyźni (nie wszyscy prześladowani na mocy tego paragrafu faktycznie byli homoseksualni) skazywani z paragrafu 175., jeśli nawet przeżyli terror nazistowski, to i po wojnie przez długie dekady musieli ukrywać w tajemnicy to, czego doświadczyli. Badaczka za pomocą doświadczeń opisywanych postaci historycznych przypomina o skutkach tego, gdy "większość" chroni się przed "mniejszością".

Paragraf 175. niemieckiego kodeksu karnego od 1871 roku określał homoseksualność jako "przeciwny naturze nierząd". W latach 30. XX wieku stał się podstawą prawną do prześladowań i eksterminacji mężczyzn homoseksualnych przez niemieckich nazistów w III Rzeszy. Naziści w 1934 roku zaostrzyli ten zapis kodeksu. Na mocy paragrafu 175a aresztowano nie tylko osoby tej samej płci przyłapane na zbliżeniu, ale również mężczyzn podejrzewanych o homoseksualność. Zatrzymani z paragrafu 175. mężczyźni trafiali do obozów koncentracyjnych, gdzie oznaczani byli różowym trójkątem - czasem również zielonym. Różowy trójkąt w obozowej rzeczywistości był najniżej w hierarchii. Po wyzwoleniu obozów koncentracyjnych przez aliantów, część osadzonych na podstawie paragrafu 175. została przeniesiona do więzień, aby w pełni odbyć zasądzoną karę.

W niezmienionej, nazistowskiej wersji, paragraf obowiązywał w NRD do 1967 roku, następnie został usunięty całkowicie. Natomiast dopiero w 1969 roku na terenie Republiki Federalnej Niemiec złagodzono nazistowski zapis tego paragrafu, określając karalną granicę męskich zachowań homoseksualnych do 21. roku życia, następnie w 1973 roku obniżono tę granicę do 18. roku życia (przy czym granica penalizacji czynności i zachowań seksualnych dla osób heteroseksualnych oraz lesbijek wynosiła 14 lat). Z niemieckiego kodeksu karnego paragraf 175. został usunięty dopiero w 1994 roku. Według różnych danych, na podstawie paragrafu 175. skazano około 140 tysięcy mężczyzn.

- Nie da się zrozumieć historii XX wieku bez historii moich bohaterów i bohaterek. Moja praca jest o tych, którzy nie opowiadali, nie świadczyli. O tych, którym nie wolno było świadczyć, którzy przez lata byli przemilczani i tabuizowani. Nie badano tej historii, bo była to historia "podobno Niemców" i byli to "przemocowcy seksualni", którzy wykorzystywali więźniów w obozach koncentracyjnych. Rzeczywistość jest zupełnie inna - wyjaśnia Joanna Ostrowska. 

RAPORT TVN24.PL: NAGRODA LITERACKA NIKE 2022>>>