TK: przepisy o dostępie służb specjalnych do billingów są częściowo niekonstytucyjne

W ustnym uzasadnieniu wyroku, w którym Trybunał Konstytucyjny uznał za naruszające konstytucję niektóre zapisy ustaw pozwalających policji i służbom specjalnym na podsłuchiwanie i pobieranie billingów bez wystarczających gwarancji dla jednostki, sędzia Marek Zubik podkreślił, że "każdy człowiek ma prawo do ochrony przed zewnętrznym monitorowaniem jego aktywności osobistej, w każdym wymiarze - zarówno w świecie realnym, jak i w wirtualnym".

- Przepisy muszą zakładać istnienie jednostki w sposób anonimowy, co szczególnie ważne w dobie rozwoju nowych technologii - mówił sędzia Zubik, wskazując na konieczność zapewnienia gwarancji dla wolności i anonimowości jednostek, zarówno gdy chodzi o informacje uzyskiwane drogą zwykłą, jak i dzięki internetowi.

Zarazem Trybunał przyznał, że państwo musi mieć możliwość przeciwdziałania zagrożeniom i wykrywania przestępstw - ale nie w taki sposób, by dochodziło do naruszenia prawa przez służby państwowe. - Nie jest dopuszczalne w demokratycznym państwie prawnym rejestrowanie całokształtu aktywności jednostki. To narusza konstytucyjne gwarancje i prawa podstawowe - wskazał Trybunał. Uzasadniając to zdanie, sędzia Zubik przypomniał, że polskie społeczeństwo było przez dziesięciolecia inwigilowane, "stąd i dziś nadmierna kontrola może budzić u obywateli obawę przed korzystaniem z przysługujących im wolności komunikowania się". - Świadomość gromadzenia informacji o zbieraniu danych na temat ruchu i billingów jednostek budzi poważne obawy o przestrzeganie praw podstawowych - bo robi się to praktycznie bez śladu i nie ma pewności, jak ta wiedza będzie następnie wykorzystana. Takie uprawnienia mogą się okazać konieczne w niektórych przypadkach, ale muszą być przestrzegane konstytucyjne wymogi - aby po stronie władzy nie dochodziło do ekscesów i nadużyć - podkreślił sędzia sprawozdawca. Przyznał on, że problem wykracza poza regulacje krajowe, bo Polacy nierzadko korzystają z usług teleinformatycznych z zagranicy (np. znane portale społecznościowe - red.), co naraża internautów na inwigilację ze strony zagranicznych podmiotów.

TK poinformował też, że unieważnienie zapisów uznanych za niekonstytucyjne zostaje odroczone na 18 miesięcy.

Dwóch sędziów Trybunału Konstytucyjnego - Wojciech Hermeliński i Marek Zubik - złożyło zdania odrębne co do różnych części obszernego wyroku TK w sprawie billingów i kontroli operacyjnej.

W swym zdaniu odrębnym sędzia Hermeliński uznał, że billingi powinny być uznane przez TK za ostateczny środek dla służb specjalnych. Jego zdaniem brak takiego zapisu pozwala na ich powszechne stosowanie w niemal każdej sprawie, gdyż jest to "najwygodniejsze i daje dobre wyniki". Sędzia opowiedział się też za niekonstytucyjnością podsłuchiwania przedstawicieli zawodów zaufania publicznego.

Zubik, z racji tego, że był w tej sprawie sędzią-sprawozdawcą, nie przedstawił swego zdania odrębnego. Zrobi to za niego na piśmie prezes TK Andrzej Rzepliński. Z sentencji wyroku wynika, że zdanie odrębne Zubika dotyczyło konstytucyjności zapisu ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego o ściganiu przez nią "i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa".

TK w pełnym składzie badał skargę Rzecznika Praw Obywatelskich Ireny Lipowicz z 2011 r. dotyczące zasad kontroli operacyjnej służb oraz sięgania przez nie po billingi obywateli. Rozpatrywał też wnioski prokuratora generalnego Andrzeja Seremeta, który w 2012 r. zaskarżył nieprecyzyjność zapisów o kontroli operacyjnej oraz dopuszczalność podsłuchiwania osób, których tajemnice zawodowe są prawnie chronione (m.in. adwokatów, lekarzy, dziennikarzy).

Dziś ustawy uprawniają dziesięć służb do uzyskiwania od operatorów danych telekomunikacyjnych, czyli informacji do kogo należy numer telefonu komórkowego, wykazów połączeń, danych o lokalizacji telefonu oraz numeru IP komputera. Operatorzy muszą udostępniać je na własny koszt i na każde żądanie, także online. RPO podkreślała, że dostęp służb do billingów nie jest ograniczony wagą przestępstwa; nie jest też kontrolowany przez sądy (jak np. podsłuch). Zwróciła uwagę, że ich istotna część nie podlega zniszczeniu, nawet gdy okazały się nieprzydatne. Kwestionowała, że nie przewiduje się informowania danej osoby, iż po jej dane sięgnięto. Podkreślała, że nie ma wyłączeń od dostępu do billingów wobec osób objętych tajemnicą zawodową. Ponadto RPO zaskarżyła zapisy dające służbom prawo uzyskiwania dzięki podsłuchom danych o obywatelu, których zakresu precyzyjnie nie określono. Ustawa stwierdza tylko, że za pomocą tych środków służby mogą pozyskiwać i utrwalać informacje i dowody, "w szczególności treści rozmów telefonicznych i inne informacje przekazywane za pomocą sieci telekomunikacyjnych". Według RPO narusza to prawo do prywatności. Powoduje też, że służby same określają, jakie dane o jednostce chcą pozyskać, stosując nieograniczoną gamę środków technicznych. Lipowicz zwróciła uwagę, że jednostka nie ma wiedzy o ingerencji służb w jej prawa.

Zaskarżone przez RPO zapisy są niekonstytucyjne - uznała Prokuratura Generalna. Zastępca Seremeta Robert Hernand ocenił, że godzą one w prawo do prywatności i konstytucyjne gwarancje praw i wolności. Hernand ocenił, że ustawy zawierają otwarte katalogi środków technicznych umożliwiających kontrolę operacyjną. Zwrócił uwagę, że np. SKW może ją stosować nie tylko dla wykrywania przestępstw, ale także dla działań "kontrolnych, planistycznych bądź analitycznych". Podkreślił, że katalog sytuacji, w których służby mogą sięgać po billingi, jest wielokrotnie szerszy niż przy kontroli operacyjnej. Dodał, że trzy służby mogą sięgać po billingi nawet przy przestępstwie "wyrębu drzewa". Sejm wniósł o częściowe uznanie zaskarżonych zapisów za niezgodne z konstytucją. 2 kwietnia TK odroczył badanie sprawy. TK ujawnił wtedy, że prezes warszawskiego sądu okręgowego - jako jedynego w kraju - odmówiła odpowiedzi na pisemne pytania TK. Trybunał zobowiązał SO, by do 5 maja odpowiedział na pytania. W tym terminie sąd odpisał Trybunałowi. Jednobrzmiące pytania TK do sądów dotyczyły tego, czy istnieje w ich orzecznictwie utrwalone i jednolite pojęcie przestępstw "ściganych na mocy umów i porozumień międzynarodowych", "godzących w bezpieczeństwo państwa" i w jego "podstawy ekonomiczne" - i jakie konkretne czyny do nich się zaliczają. Skargi kwestionują niedookreśloność takich zapisów, uprawniających dziś służby do kontroli operacyjnej. TK pytał też sądy, czy zgadzając się na kontrolę operacyjną, określają konkretny środek techniczny, który może być zastosowany. RPO kwestionuje, że dziś służby same mogą decydować, jakie środki zastosują, bo ustawy tego nie precyzują. Ponadto TK pytał sądy, czy jest linia orzecznicza dotycząca kontroli operacyjnej wobec osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy zawodowej lub też - jak to określił TK - "obligacja do zniszczenia takich treści". Wiceprezes SO sędzia Beata Najjar tłumaczyła w TK, że brak odpowiedzi wynika z tego, że procedury zarządzania kontroli operacyjnej są niejawne, a prezes SO "nie obejmuje swą wiedzą wszystkich tych spraw". W reakcji TK przypomniał, że wszystkie organa mają obowiązek pomocy TK.

TK zaprosił do udziału w sprawie 16 instytucji - m.in. premiera, osiem służb specjalnych, samorządy prawnicze i lekarski. Przedstawiciele służb mówili w kwietniu w TK, że korzystanie z billingów i stosowanie kontroli operacyjnej jest niezbędne dla skutecznych działań. Skarżący chcą, by były one obwarowane właściwymi gwarancjami pod kątem przestrzegania zasad konstytucyjnych i praw człowieka. Niedawno Helsińska Fundacja Praw Człowieka zwróciła się do TK, by jeszcze przed swym wyrokiem, w ramach tzw. sygnalizacji do Sejmu i rządu, zwrócił uwagę na możliwą niekonstytucyjność polskich przepisów co do billingów. Fundacja powołała się na unieważnienie w kwietniu br. przez Trybunał Sprawiedliwości UE unijnej dyrektywy z 2006 r. o billingach, uznanej za sprzeczną z prawem do poszanowania życia prywatnego oraz obowiązkiem ochrony danych osobowych. W 2009 r. implementowano ją do polskiego prawa. "Na wyrok TSUE zareagowały już Rumunia, Słowenia, Słowacja i Austria, które zmieniły krajowe przepisy, ograniczając uprawnienia służb" - podkreśliła fundacja Panoptykon.

Przepisy o billingach nie chronią dostatecznie praw i wolności obywatelskich przed nadmierną ingerencją państwa - uznała w 2013 r. Najwyższa Izba Kontroli. Izba postulowała, aby niezależny organ mógł kontrolować zasadność ich pobierania; by niszczono dane niepotrzebne, a obywatel wiedział - choćby post factum - że jego dane pobrano. Rząd zapowiadał wiele razy, że zakres sięgania po billingi ma być ograniczony do zwalczania tylko groźnych przestępstw, ale nie ma mowy np. o kontroli sądowej ich pobierania. W 2013 r. premier Donald Tusk zapowiadał zmiany w ustawach o służbach. Pod koniec 2013 r. rząd przedstawił projekt powołania niezależnej sześcioosobowej Komisji Kontroli Służb Specjalnych, która kontrolowałaby zgodność z prawem m.in. czynności operacyjno-rozpoznawczych służb; przetwarzania przez nie danych osobowych obywateli oraz uzyskiwania billingów. Nad senackim projektem, m.in. zawężającym zakres pozyskiwania billingów, zaczęła prace senacka komisja, która czeka na wyrok TK.

Autor: db\mtom/kdj / Źródło: PAP