Kara umowna – czym jest i kiedy się ją stosuje? Czy sąd może zmniejszyć jej wysokość?

● Kary umowne stanowią rodzaj zabezpieczenia na wypadek niewykonania umowy. ● Naliczanie i wysokość kar umownych określają same strony umowy. ● W określonych przypadkach możliwe jest zmniejszenie (miarkowanie) kar umownych. ● Należność kary umownej w przypadku niedotrzymania terminów może zależeć od tego, czy niedotrzymanie to było zawinione (zwłoka), czy niezawinione (opóźnienie).

Zawieranie umów odbywa się przede wszystkim w oparciu o ustawę z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Pojęciu kar umownych poświęcone są zwłaszcza art. 483-485 tego kodeksu.

W kwestiach nieujętych wprost przepisami Kodeksu cywilnego funkcjonowanie kar umownych regulowane jest ponadto dotychczasowym orzecznictwem sądów, przede wszystkim Sądu Najwyższego.

Kara umowna stanowi rodzaj zabezpieczenia na wypadek niewykonania zawartej umowy przez którąś z jej stron. Zgodnie z art. 481 par. 1 w umowie można postanowić, że „naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)”. 

Oznacza to, że jeżeli jedna ze stron np. nie dotrzyma terminu wykonania umowy, to musi ona zapłacić karę w wysokości przewidzianej tą umową. Celem kary umownej jest przede wszystkim mobilizowanie stron umowy do należytego i terminowego wykonania jej zapisów. Drugim celem jest natomiast naprawienie szkody wynikającej z niedopełnienia tych zapisów.

Od zapłaty kary umownej dłużnik co do zasady nie może zostać zwolniony inaczej, niż decyzją samego wierzyciela. Kary tego typu przewidziane mogą być przy tym jedynie w przypadku świadczeń niepieniężnych. Jeżeli umowa miała charakter świadczenia pieniężnego, np. umowa pożyczki, wówczas niewykonanie postanowień umowy skutkuje karą w postaci naliczonych odsetek. 

Obowiązek zapłaty kary umownej jest uzależniony od wystąpienia szkody po stronie wierzyciela. Wierzyciel nie musi jednak udowadniać tej szkody. Kary umowne warunkowane są bowiem zapisami umowy i np. jeżeli kara przewidziana została za niedotrzymanie terminu, to wierzycielowi wystarczy udowodnienie tego niedotrzymania.

Konieczność wystąpienia szkody po stronie wierzyciela oznacza jednak, że w określonych przypadkach dłużnik może uniknąć zapłaty kar umownych. Jeżeli bowiem dłużnik będzie w stanie udowodnić brak takiej szkody, przestanie istnieć obowiązek zapłaty kary umownej. 

Wysokość dopuszczalnych kar umownych nie została określona przepisami – decydują o niej strony umowy. Ich wysokość nie musi być również uzależniona od rozmiaru szkody, która wystąpiła u jednej ze stron na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. 

Jednocześnie jednak wskazane są dwa przypadki, w których dłużnik może domagać się obniżenia kary umownej:

– wykonanie zobowiązania w znacznej części, – gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

To, jaką karę można uznać za rażąco wygórowaną, nie zostało określone. Z dotychczasowego orzecznictwa wynika jednak, że może to być np. kara o wysokości zbliżonej do wartości całego zobowiązania, które z opóźnieniem, ale zostało w pełni wykonane. 

Jeżeli strony umowy nie zgadzają się w kwestii obniżenia kary umownej, rozstrzygnięcia domagać się można na drodze sądowej. Zmniejszenie wysokości kary jest w tym przypadku nazywane miarkowaniem kary umownej.

Sytuacja, w której jedna ze stron odstępuje od zawartej umowy, nie mieści się w definicji kar umownych. Inaczej mówiąc przepisy nie precyzują, czy możliwe jest żądanie kar umownych za odstąpienie od umowy. 

W praktyce możliwość taką domniemywa się na podstawie art. 494 Kodeksu cywilnego stanowiącego, że „strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania”. 

Rozumie się przez to, że jeżeli do odstąpienia od umowy doszło na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez drugą stronę, możliwe jest zastrzeżenie na tę ewentualność kary umownej. W orzecznictwie dominuje przy tym stanowisko, że odstąpienie od umowy nie oznacza również wygaśnięcia roszczeń o karę umowną z tytułu nienależytego wykonania umowy przez dłużnika.

Niedotrzymanie terminów przewidzianych umową jest jedną z najczęstszych przesłanek skutkujących naliczeniem kar umownych. Zarazem jednak nie zawsze kary te będą zasadne. Istotne jest bowiem, czy niedotrzymanie terminów było zawinione przez dłużnika, czy też nie. 

W pierwszym przypadku mowa jest o tzw. zwłoce, a zawinione niedotrzymanie terminu stanowi podstawę do naliczenia kar umownych. W przypadku niezawinionego niedotrzymania terminu mowa jest jednak o tzw. opóźnieniu. W takim przypadku dłużnik może uwolnić się od obowiązku zapłaty kar umownych, jeżeli udowodni, że niedotrzymanie terminu było spowodowane okolicznościami, za które nie ponosi odpowiedzialności.

Strony mogą jednocześnie zmienić tę wykładnię i wyraźnie zawrzeć w umowie, że kary umowne będą należne niezależnie od przyczyn niedotrzymania terminów.

Zapisy dotyczące kar umownych są formułowane przez strony umowy i mogą przybierać bardzo różną postać. Co do zasady powinny jednak zawierać co najmniej dwa elementy:

– dokładnie określone zobowiązania stron umowy, których niewykonanie powoduje naliczenie kar umownych, – dokładne określenie wysokości kar umownych.

Ustalając zapisy o karach umownych warto pamiętać, że wysokość kar umownych nie jest powiązana z wysokością poniesionej przez wierzyciela szkody. Oznacza to, że nawet jeżeli wierzyciel udowodni poniesienie znacznie wyższych szkód z powodu niedotrzymania umowy przez dłużnika, to nie przysługuje mu odszkodowanie w większej wysokości niż kary przewidziane umową. Sytuacji tej można jednak uniknąć zawierając w umowie dodatkowe zapisy na taką ewentualność.

Akty prawne: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r. I CSK 240/08; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r. II CKN 1158/00