Władza sądownicza w Polsce – struktura, sądy, trybunały

● Władzę sądowniczą w Polsce sprawują sądy i trybunały (art. 10 ust. 2 Konstytucji RP). ● Władza sądownicza jest niezależna od władzy ustawodawczej i wykonawczej. ● Wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, administracyjne oraz wojskowe. ● Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu orzekają w sprawach określonych w Konstytucji RP.

Władza sądownicza w Polsce jest, obok władzy ustawodawczej i wykonawczej, jednym z elementów trójpodziału władzy. Wymiar sprawiedliwości, zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sądy i trybunały są zgodnie z Konstytucją RP (art. 173) odrębne i niezależne od innych władz.

Poza wymogiem odrębności i niezależności sądów, we władzy sądowniczej kluczowa jest niezawisłość sędziowska. Gwarantuje ją konstytucja. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji oraz ustawom. Żaden organ władzy państwowej ani żadna inna osoba nie może wywierać nacisku na sędziów w czasie orzekania. Zabronione jest również wpływanie na treść wyroków i orzeczeń wydawanych przez sądy i trybunały.  

Postępowania sądowe w Polsce oparte są na zasadzie dwuinstancyjności. Oznacza to, że można odwołać się od orzeczenia sądu do sądu wyższej instancji.

Władza sądownicza w Polsce dzieli się na sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, wojskowe i administracyjne) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu).

Sądy powszechne w Polsce rozstrzygają w sprawach cywilnych, karnych, z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy powszechne wykonują też inne powierzone im zadania z zakresu ochrony prawnej. Nie zajmują się sprawami zastrzeżonymi dla sądów administracyjnych, wojskowych i Sądu Najwyższego. Dzielą się na:

Sądy rejonowe – sądy pierwszej instancji. Sądy rejonowe działają w obrębie gminy (lub kilku gmin) albo jej części. W ramach sądów rejonowych działają wydziały: cywilny, karny, rodzinny i nieletnich, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, ksiąg wieczystych, egzekucyjny.

Sądy okręgowe – mogą być sądem zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji, wtedy rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów rejonowych. W ramach sądów okręgowych funkcjonują wydziały: cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, kontroli danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych. Tworzone są także wydziały penitencjarne i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych.

Sądy apelacyjne – sądy drugiej instancji. Wydziały sądów apelacyjnych to wydział cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych.

Sędziów sądów powszechnych powołuje prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Minister sprawiedliwości powołuje prezesów sądów (kierują sądami) oraz dyrektorów sądów, którzy m.in. kierują sądami w wymiarze finansowym i administracyjnym).

Sądy administracyjne kontrolują działalność administracji publicznej: rządowej i samorządowej. Orzekają w sprawach:

– skarg na decyzje administracyjne, – legalności aktów prawa uchwalonych przez organy samorządu terytorialnego lub terenowe organy administracji rządowej, – sporów kompetencyjnych między organami jednostek samorządu terytorialnego i organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.

Sądy administracyjne dzielą się na wojewódzkie sądy administracyjne oraz Naczelny Sąd Administracyjny, który nadzoruje działalność wojewódzkich sądów administracyjnych i rozpoznaje sprawy należące do jego właściwości.

Sądy wojskowe dzielą się na wojskowe sądy garnizonowe (pierwsza instancja) i wojskowe sądy okręgowe (druga i pierwsza instancja). Wskazać należy także Izbę Wojskową Sądu Najwyższego. Sądy wojskowe orzekają w sprawach karnych w zakresie przewidzianym w ustawie oraz w innych sprawach przekazanych do ich właściwości innymi ustawami. Ich jurysdykcji podlegają:

– żołnierze w czynnej służbie wojskowej, – cywilni pracownicy wojska odpowiadający w sprawach zawodowych, – żołnierze sił zbrojnych państw obcych przebywający w Polsce oraz członkowie ich personelu w sprawach o przestępstwa popełnione w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (o ile taka odpowiedzialność jest przewidziana w umowie międzynarodowej).

​Sąd Najwyższy to organ władzy sądowniczej nadzorujący pracę sądów powszechnych i wojskowych. Organy Sądu Najwyższego to:

– Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego – powoływany przez  Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na sześcioletnią kadencję spośród wybranych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, – Prezes Sądu Najwyższego – powoływany na trzyletnią kadencję spośród trzech kandydatów wybranych przez zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego. Prezesa SN powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej po zasięgnięciu opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, – Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, – zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego, – Kolegium Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy ma również inne zadania określone w konstytucji i ustawach:

– zapewnienie zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i sądów wojskowych, – rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych na prawomocne orzeczenia sądowe, – rozpoznawanie protestów wyborczych oraz stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu i Senatu, prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Parlamentu Europejskiego, – rozpoznawanie protestów przeciwko ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego oraz stwierdzanie ważności referendum, – opiniowanie projektów ustaw i innych aktów dotyczących orzecznictwa i funkcjonowania sądów.

Organem władzy sądowniczej w Polsce, który ma stać na straży zgodności prawa z konstytucją, jest Trybunał Konstytucyjny. Zgodnie z Konstytucją RP, Trybunał Konstytucyjny jest niezależny od władzy politycznej. W jego skład wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. 

Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

– zgodności ustaw z konstytucją, – zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, – zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, – skarg konstytucyjnych, – zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych, – sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.

Ponadto Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga na wniosek Marszałka Sejmu o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta Rzeczypospolitej i powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków prezydenta Rzeczypospolitej. Rozpatruje także zapytania prawne skierowane do Trybunału Konstytucyjnego przez sądy.

W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący (Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego) i jego dwóch zastępców oraz 16 członków wybieranych przez Sejm na czas kadencji Sejmu – co ważne, spoza grona posłów i senatorów. Trybunał Stanu na wniosek Zgromadzenia Narodowego, Sejmu lub Senatu egzekwuje odpowiedzialność najwyższych organów państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy. Przed Trybunał Stanu można postawić:

– Prezydenta RP, – Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu podczas pełnienia obowiązków prezydenta, – Prezesa Rady Ministrów i członków Rady Ministrów, – prezesa NBP, – prezesa NIK, – członków KRRiT, – ministrów oraz osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem, – Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, – posłów i senatorów (za osiąganie korzyści majątkowych ze Skarbu Państwa oraz za naruszenie zakazu nabywania majątku ze Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego).

Wszystkie te osoby mogą być postawione przed Trybunałem Stanu jedynie w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania.