Nepotyzm – na czym polega i dlaczego uważany jest za zjawisko patologiczne

● Praktyka nepotyzmu sięga średniowiecza, gdy hierarchowie kościelni obsadzali ważne stanowiska w strukturach kościoła swoimi nieślubnymi dziećmi. ● Współcześnie nepotyzm definiowany jest jako faworyzowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk w przedsiębiorstwach, organizacjach państwowych, szkolnictwie wyższym itd. ● Nepotyzm oceniany jest negatywnie ze względu na wątpliwości, czy powierzenie członkowi rodziny stanowiska wynika z merytorycznej oceny jego kompetencji. ● Nepotyzm pociąga ze sobą wiele konsekwencji negatywnych dla funkcjonowania organizacji i z tego względu uznawany jest za zjawisko patologiczne.

Nepotyzm [z łac. nepos „wnuk”, „bratanek”, „siostrzeniec”] to termin oznaczający faworyzowanie krewnych przy obsadzaniu atrakcyjnych stanowisk w biznesie, polityce, szkolnictwie i innych obszarach życia społecznego. Nepotyzm jest zjawiskiem ocenianym negatywnie, sprzyja bowiem korupcji i nadużywaniu swojego stanowiska do wspierania krewnych bez względu na ich kompetencje. Kluczowe są tu więc koneksje rodzinne, a nie rzeczywiste umiejętności potrzebne do pełnienia danej funkcji czy piastowania stanowiska.

W swoim pierwotnym znaczeniu, sięgającym średniowiecza, nepotyzm oznaczał nadawanie przez wysoko postawionych duchownych – papieży i biskupów – przywilejów swoim nieślubnym synom (nazywanych dla niepoznaki siostrzeńcami). Otrzymywali oni święcenia kardynalskie, a w niektórych przypadkach zapewniano w ten sposób ciągłość dynastyczną na stanowisku papieża. 

Nepotyzm jest nadużyciem życia publicznego, wiąże się bowiem z nieuzasadnionym osiąganiem korzyści materialnych i innych przywilejów ze względu na więzy krwi. To z kolei zaburza sprawiedliwe relacje społeczne, dając przewagę rodzinie przy zdobywaniu pracy i dóbr materialnych. Obsadzanie stanowisk w demokratycznym państwie powinno z założenia opierać się na równym traktowaniu oraz merytorycznej ocenie kwalifikacji i kompetencji kandydatów.

Przydzielanie ich członkom rodziny rodzi pytanie, czy taki wybór jest podyktowany bezstronną oceną kandydata, czy koneksjami. Pojawiają się także wątpliwości, w jakim stopniu taka decyzja pozwala osiągnąć korzyści finansowe osobie decydującej o wsparciu swojego krewnego.

W Polsce przykłady nepotyzmu najbardziej widoczne są w takich obszarach życia publicznego i społecznego, jak polityka, administracja publiczna, uczelnie, korporacje zawodowe (głównie prawnicze i lekarskie).

W przeprowadzonym w 2012 roku przez CBOS badaniu 70 proc. respondentów było zdania, że życie rodzinne i zawodowe powinny być rozdzielone, a tylko 24 proc. stwierdziło, że z rodziną pracuje się dobrze, bo można jej ufać. Z kolei 61 proc. respondentów deklarowało, iż nie powinno się przyjmować krewnych do pracy w instytucjach państwowych lub publicznych, ponieważ nie można obiektywnie ocenić ich kompetencji. 41 proc. badanych było zdania, iż zatrudnianie rodziny oznacza konflikt interesów, ponieważ rodzina zwykle jest w jakimś stopniu powiązana ze sobą finansowo.

Nepotyzm w życiu politycznym oznacza niesprawiedliwy rozdział dóbr politycznych, w którym faworyzuje się krewnych, wykorzystując do tego swoje stanowisko w strukturach władzy. Przykładami korzyści osiąganych dzięki nepotyzmowi w polityce są m.in. czerpanie korzyści z działalności podmiotów państwowych, obsadzanie krewnych w radach nadzorczych spółek Skarbu Państwa, preferencyjne traktowanie rodziny w ramach przetargów czy prywatyzacji własności państwowej.

Nepotyzm w polityce wzbudza szczególnie silne emocje, ponieważ zatrudnianie członków rodziny na stanowiskach państwowych wiąże się z zarządzaniem pieniędzmi publicznymi, ryzyko nie dotyczy więc prywatnego majątku. W związku z tym w urzędach państwowych, samorządach, na niektórych stanowiskach na uczelniach państwowych i w spółkach Skarbu Państwa oficjalnie funkcjonuje oficjalny zakaz zatrudniania krewnych.

Przejawy nepotyzmu są, zdaniem Polaków, powszechne wśród elit politycznych. 85 proc. uczestników badania CBOS z 2014 r. wskazało na wyższych urzędników państwowych i polityków jako na osoby, które często zatrudniają swoich krewnych, kolegów i znajomych w urzędach, spółkach, bankach itp., a 77 proc. było zdania, że często załatwiają oni kontrakty i zamówienia rządowe rodzinie i znajomym. Załatwianie przez polityków pracy krewnym bardzo szkodzi moralności publicznej w ocenie 65 proc. respondentów.

Zatrudnianie członków rodziny, czyli „załatwianie komuś pracy”, budzi nieufność, czy wybór był podyktowany względami merytorycznymi. Wątpliwości wynikają z faktu, że ocena kompetencji krewnego jest obiektywnie trudna oraz z faktu, że rodzina powiązana jest zależnościami majątkowymi, rodzi się więc podejrzenie, że decydent odnosi korzyści finansowe z zatrudnienia krewnego na konkretnym stanowisku. 

Wśród negatywnych konsekwencji nepotyzmu w pracy można wymienić: – straty finansowe – wynikają z braku odpowiednich kompetencji osób zatrudnionych na danym stanowisku dzięki znajomościom; – nieprawidłową kulturę pracy – rywalizacja, konflikty, plotki w środowisku zawodowym, brak zaangażowania i zaufania ze strony zespołu, poczucie braku sprawiedliwości, negatywna ocena zatrudnienia osoby z polecenia.

Pochodną nepotyzmu jest kumoterstwo. To nadużywanie władzy przez wpływowe osoby polegające na faworyzowaniu znanych sobie ludzi przy podziale stanowisk. W tym przypadku chodzi nie tylko o krewnych, ale też znajomych, przyjaciół, ludzi należących do określonych grup. 

Nepotyzm uważany jest za rodzaj korupcji, nie zalicza się jednak do przestępstw. Podobnie jest z kumoterstwem i konfliktem interesów.