Rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja. Mija 231 lat od przyjęcia przełomowego dokumentu

Konstytucja 3 maja została uchwalona 229 lat temu
231. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja
Źródło: TVN24

Sejm Czteroletni po burzliwej debacie przyjął 3 maja 1791 roku ustawę rządową, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 maja. Ten uchwalony 231 lat temu dokument był drugą na świecie i pierwszą w Europie ustawą regulującą organizację władz państwowych, a także prawa i obowiązki obywateli.

Sejm Czteroletni rozpoczął obrady w roku 1788, jednak dopiero latem 1790 roku wprowadzono do niego sporządzony w duchu ideologii republikańskiej projekt nowej konstytucji autorstwa Ignacego Potockiego. Osłabiał władzę króla, czynił bezsilnym rząd, a sejmowi kazał tworzyć ustawy z większości instrukcji poselskich, hegemonem z kolei miały być sejmiki. Projekt likwidował także wolną elekcję i ustanawiał tron dziedziczny. Dyskusja w kwestii sukcesji ożywiła jednak dawne obawy przed monarchą. Zgodzono się jedynie na elekcję następcy za życia Stanisława Augusta.

Projekt konstytucji przygotowywany w tajemnicy

W listopadzie odbyły się sejmiki poselskie. Znaczące zwycięstwo wyborcze odniósł Stanisław August, który odzyskał w parlamencie większość, natomiast koncepcja Potockiego dotycząca rządzenia Rzecząpospolitą została przez sejmiki skompromitowana. W tej sytuacji 4 grudnia Potocki poprosił Stanisława Augusta o napisanie nowego projektu konstytucji.

W trakcie tego spotkania ustalono, że projekt konstytucji będzie przygotowany w sekrecie pod kierunkiem króla, a następnie przedstawiony sejmowi w całości do zatwierdzenia. Prace toczyły się na Zamku Królewskim w bardzo wąskim gronie, wymieniającym się kolejnymi wersjami projektu. Do grona oprócz Stanisława Augusta i Ignacego Potockiego należeli marszałek koronnej konfederacji sejmowej Stanisław Małachowski, wpływowy publicysta ksiądz Hugo Kołłątaj i zaufany króla - poseł krakowski Aleksander Linowski. Pomiędzy Potockim a Poniatowskim pośredniczył Włoch Scipione Piattoli, sekretarz króla.

Konstytucja 3 maja
Konstytucja 3 maja
Źródło: tvn24

Wyreżyserowane obrady

Przedłożenie sejmowi ustawy zmieniającej ustrój zaplanowano na okres tuż po świętach Wielkanocnych, kiedy większość posłów nie powróciła jeszcze do Warszawy, ponieważ obawiano się sprzeciwów konserwatystów. 2 maja 1791 roku w Pałacu Radziwiłłowskim odczytano projekt konstytucji, którą wspierać nazajutrz w sejmie obiecało ponad 100 posłów i senatorów.

Przebieg sesji był wyreżyserowany. 3 maja 1791 roku, po otwarciu obrad sejmowych, odczytano odpowiednio dobrane depesze dyplomatyczne, z których wynikało, że Polsce grozi kolejny rozbiór. Stanisław August przekazał, że otrzymał projekt ustawy rządowej, nie ujawniając jej autora. Odczytany dokument wzbudził wiele głosów sprzeciwu. Oponenci, którzy byli jednak w mniejszości, nastawali zwłaszcza na artykuł o dziedziczności tronu.

Sesja trwała siedem godzin. Uchwalenie Ustawy Rządowej udało się przeforsować przez aklamację, a król uroczyście zaprzysiągł konstytucję.

Konstytucja 3 maja została uchwalona na Zamku Królewskim w Warszawie
Konstytucja 3 maja została uchwalona na Zamku Królewskim w Warszawie
Źródło: tvn24

Co zakładała nowa konstytucja?

Konstytucja była przełomowa z wielu względów. Umożliwiła sprawne działanie sejmu, z którego usunięto "liberum veto", wprowadzono głosowanie większością, a decyzje sejmu nie mogły być kwestionowane przez sejmiki. Stworzyła sprężystą władzę wykonawczą z rządem zwanym Strażą Praw i "niemalowanym" (realnie, a nie tylko formalnie działającym) królem na czele, przyjmując monteskiuszowski trójpodział władzy. Sukcesja tronu zastąpiła wolną elekcję, przy czym wyznaczony na następcę po Stanisławie Auguście Elektor Saski nie miał syna, a przyszłą dynastię miał tworzyć mąż jego córki. Mieszczanie, choć nie stanowili osobnej izby parlamentu, zyskali realny wpływ na ustawodawstwo przez swoich "ablegatów". Chłopów uznano za integralną część narodu i "najdzielniejszą kraju siłę". Władza sądownicza pozostawała oddzielna od ustawodawczej i wykonawczej.

Konstytucja traktowała religię rzymsko-katolicką jako panującą, jednak wszystkim innym wyznaniom zapewniała również tolerancję. Pozbawieni praw politycznych pozostali chłopi, odebrano je również szlachcie-gołocie, która jako klientela magnatów często zakłócała przebieg sejmików.

Na szczególną uwagę w sprawach społecznych zasługuje artykuł o miastach królewskich, który został uchwalony 18 kwietnia i włączony do Ustawy Rządowej 3 maja. Mieszczanie otrzymali bowiem najważniejsze przywileje przysługujące dotąd tylko szlachcie, takie jak prawo nietykalności osobistej i majątkowej, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do niemal wszystkich stanowisk oraz realny udział we władzy, pełną autonomię administracyjną i sądową w miastach.

Symbol wielkich dokonań

Rok obowiązywania reform wynikających z Konstytucji pokazał, że jej rozwiązania zapewniły sprawne działanie państwa. Również z zagranicy docierały bardzo pozytywne oceny tych reform. Wielka reforma została zniweczona już w połowie 1792 roku. Było to związane z militarną interwencją Rosji, wezwaną przez konserwatywną opozycję w formie konfederacji targowickiej.

Po upadku Rzeczypospolitej Konstytucja 3 maja stała się symbolem wielkich dokonań i dowodem na to, że można było stworzyć silne, sprawne i nowoczesne państwo. Jej wspomnienie pobudzało do walk o jego odrodzenie przez cały okres zaborów.

Czytaj także: