Nagroda Literacka Nike 2023 dla "Ten się śmieje, kto ma zęby" Zyty Rudzkiej

Nagroda Literacka Nike, uznawana za najważniejsze polskie wyróżnienie literackie, przyznana została w niedzielę 27. raz. Uroczysta gala odbyła się w niedzielny wieczór w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Zgodnie z regulaminem nagrody o tym, do którego autora trafi laur, jury decyduje podczas obrad odbywających się tego samego dnia co gala – i jest to pierwsza niedziela października.

Galę uświetnił duet Matylda/Łukasiewicz (Matylda Damięcka i Radek Łukasiewicz), który otworzył galę piosenką "Matka". W trakcie gali wykonał także "Mężczyzn", "Czułego barbarzyńcę" oraz "Nudny rok". Gospodynią wieczoru była Grażyna Torbicka. 

Jury, pod przewodnictwem literaturoznawczyni i pisarki prof. Ingi Iwasiów, za najlepszą książkę 2022 roku uznało powieść Zyty Rudzkiej "Ten się śmieje, kto ma zęby".

W laudacji prof. Iwasiów zwróciła uwagę, że tegoroczne jury postanowiło docenić "weryzm" jako określenie na postawę Wery - bohaterki powieści Rudzkiej. - Mocna, suwerenna kobieta, bez ceregieli wykonująca swój fach: strzyżenie, czesanie, żegnanie. Pisarka spuszcza na nas sprężynę monologu wewnętrznego męskiej fryzjerki, odbywającej brawurową, żałobną wędrówkę. Stawką jest skompletowanie trumiennego przyodziewku dla Dżokera, niewiernego męża, który wrócił do wspólnego niegdyś łóżka, by umrzeć w cierpieniach - mówiła Iwasiów.

- Historia Wery jest wywrotowa, ponieważ nie próbuje wzruszać, przekonywać, edukować, uwodzić pięknem. Ciągnie za sobą i popędza, by nagle zwalniać i otwierać kolejne zaplecza, magazyny i nieokiełznane, idące z trzewi wątki. Zahacza po drodze wiele figur, które mijamy często obojętnie i dopuszcza nas do konfidencji z nimi. Wyostrza widzenie i słyszenie. Efekt werystyczny osiąga Zyta Rudzka dzięki narracyjnej odwadze i konsekwencji. Nie zostawia bohaterki i nie zestawia jej z jakąkolwiek nadrzędną, oceniającą instancją. Ryzykuje tym, że ją odrzucimy, bo kobiety wściekłe nie pasują do gorsetu - zaznaczyła szefowa jury.

Rudzka, odbierając nagrodę, powiedziała, że bardzo jej się ten "weryzm" spodobał. - To może być słowo na określenie takiej kobiecej siły, która jest mocarna, ale niewidoczna, którą się bagatelizuje - dodała.

- Przyjmuję tę nagrodę jako nagrodę dla mojej bohaterki, która właściwie - mówiąc językiem dzisiejszym - maszeruje. Ona przez całą powieść maszeruje po swoją wolność. Dokonuje codziennie takiego wysiłku egzystencjalnego, żeby przeżyć, żeby żyć, ale przede wszystkim, żeby żyć na swoich zasadach - podsumowała pisarka.

Zyta Rudzka, pisarka i dramatopisarka, z wykształcenia jest psycholożką. Debiutowała jako poetka wierszem "Ludzie". Jest laureatką między innymi: Nagrody Literackiej Gdynia, Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej, Nagrody Radia Deutsche Welle, Nagrody im. Jarosława Iwaszkiewicza, Nagrody im. Stanisława Piętaka, a także otrzymała Poznańską Nagrodę Literacką – Nagrodę im. Adama Mickiewicza.

Jako powieściopisarka debiutowała w 1993 roku "Białymi kliszami". W 2019 roku jej powieść "Krótka wymiana ognia" znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike. Jej twórczość była tłumaczona na niemiecki, rosyjski, francuski, czeski, włoski, angielski, chorwacki i japoński.

Przy lekturze najnowszej powieści Zyty Rudzkiej "Ten się śmieje, kto ma zęby" gdzieś z tyłu głowy przypomina się film Rona Howarda "Elegia dla bidoków" na podstawie powieści J.D. Vance'a. z 2016 roku. Jednak Rudzka niezwykle skutecznie tworzy własną literacką rzeczywistość, zakorzenioną w polskich bazarach, poza bańką pięknych, młodych i walecznych.

Wraz z główną bohaterką Werą, niegdyś fryzjerką męską, Rudzka zabiera nas w miasto. To wyprawa po rzeczy potrzebne na pogrzeb męża, ale to również wyprawa, która dla bohaterki jest odzwierciedleniem codziennej walki o przetrwanie.

Poza Nagrodą Nike w trakcie gali wręczono oficjalnie Nike Publiczności - wyróżnienie przyznawane przez czytelników i czytelniczki "Gazety Wyborczej". Zwycięską książką okazała się "Gdynia obiecana. Miasto, modernizm, modernizacja 1920-1939" autorstwa Grzegorza Piątka. Reportaż ten przyniósł Piątkowi Nagrodę Literacką Gdynia w kategorii esej oraz Paszport Polityki w kategorii literatura.

Autor "Gdyni obiecanej..." stworzył niezwykły rys historyczny przez lata powstawania rodzinnego miasta. Ale nie tylko. Na podstawie rzetelnie zbadanych źródeł archiwalnych zbudował momentami przerażającą podróż przez Polskę międzywojnia z wszystkimi jej obliczami. Zderza głoszone wówczas hasła propagandowe z rzeczywistością. Zdekonstruował mityczne wręcz legendy o Gdyni jako mieście marzeń.

W finale 27. edycji Nagrody Literackiej Nike znalazły się trzy powieści, trzy reportaże oraz tom poezji. Siódemka ta została ogłoszona na łamach "Gazety Wyborczej" 1 września. W jury pod przewodnictwem Iwasiów zasiadali w tym roku: Marek Beylin, Przemysław Czapliński, Justyna Jaworska, Tadeusz Nyczek, Masza Potocka, Krzysztof Siwczyk, Maria Topczewska oraz Maria Zmarz-Koczanowicz.

Nagroda Literacka Nike uznawana jest za najważniejszą polską nagrodę literacką. W konkursie udział mogą wziąć książki niezależnie od reprezentowanego gatunku literackiego. Utworzona została w 1997 roku. Doceniono wówczas "Widnokrąg" Wiesława Myśliwskiego. W 2007 roku nagrodzono jego kolejną powieść "Traktat o łuskaniu fasoli". Tym samym Myśliwski był pierwszym dwukrotnym laureatem Nagrody Nike. Sukces ten dotychczas powtórzyła jedynie Olga Tokarczuk. Noblistka uhonorowana została w 2008 roku za powieść "Bieguni", a w 2015 roku za "Księgi Jakubowe".

Nagrody nie można podzielić, nie można przyznać jej pośmiertnie. Regulamin wyklucza sytuację, w której jury nie wskazałoby tytułu zwycięskiej książki. Decyzję o wyborze laureata jury podejmuje w dniu wręczenia nagrody, zawsze w pierwszą niedzielę października. Autor lub autorka zwycięskiej książki otrzymuje 100 tysięcy złotych i statuetkę. Organizatorami są Fundacja Nagrody Literackiej Nike i "Gazeta Wyborcza", jej fundatorem - Fundacja Agory.