10 dobrych książek pod choinkę. Reportaże, biografie i powieści idealne na prezent

Gdy w ubiegłym roku firma Super Prezenty zapytała Polaków o upominki, które cieszą najbardziej, na pierwszym miejscu znalazł się wspólnie spędzony czas podczas wyjazdu czy wakacji (18,1 proc. respondentów), na drugim uplasowała się biżuteria (17,6 proc.), trzecie miejsce na podium zajęły książki (13,8 proc.). Chętnie sięgamy zarówno po beletrystykę, jak i biografie, reportaże czy literaturę popularnonaukową. Jaką książkę w tym roku wybrać na prezent na Mikołajki albo pod choinkę na Boże Narodzenie? Mamy dziesięć wartych uwagi tegorocznych premier.

Po sukcesie książek "Ludowa historia Polski" Adama Leszczyńskiego i "Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa" Kamila Janickiego, Joanna Kuciel-Frydryszak patrzy na polską wieś z kobiecej perspektywy. W "Chłopkach" wiele czytelniczek i czytelników odnajduje nieopowiadaną w rodzinach historię własnych przodków. Autorka dociera do licznych świadectw, pamiętników, kronik, z wieloma potomkiniami tytułowych "chłopek" rozmawia. Obraz, jaki się z tych źródeł wyłania, jest dramatyczny i poruszający. Skrajna bieda i niewolnicza praca przeplata się tu z walką o to, by dziecko posłać do szkół. Brak nadziei miesza się z heroizmem. Są też opowieści o wiejskich zabawach, swatach, weselach czy próbach unowocześnienia domowej kuchni, gdy nawet zupa ogórkowa w przywiązanej do tradycji wsi była odrzucana ze słowami "my nie pany".

Sam Harris - amerykański neurobiolog, filozof, autor bestsellerów, jeden z twórców "nowego ateizmu" - w 2014 roku zainicjował podcast "Making Sense", który stał się światowym fenomenem. Choć w rozmowach z naukowcami, intelektualistami czy filozofami poruszał niełatwe zagadnienia, kolejne odcinki miały miliony słuchaczy. Wśród fanów "Making Sense" są m.in. Anne Applebaum, Richard Dawkins i Ricky Gervais. Książka "Nadając sens” to kilkanaście wybranych rozmów z podcastu. Wśród tematów: natura świadomości i wolnej woli, współczesny ekstremizm, ryzyko egzystencjalne, odległa przyszłość ludzkości. Harris wierzy, że nasz ogląd rzeczywistości determinuje sposób, w jaki postępujemy. We wstępie pisze: "Sądzę, że większość zła na świecie jest wytworem nie czynów złych ludzi, ale czynów dobrych ludzi powodowanych złymi ideami". Autor "Nadając sens" często chadza pod prąd powszechnie obowiązującym przekonaniom, rzuca inne światło na kwestie traktowane jako oczywiste. Wierzy w siłę dobrej rozmowy, przeciwstawia się zacietrzewieniu i "cancelowaniu" ludzi o innych poglądach. "Kiedy kieruje nami prawdziwa ciekawość oraz zasada życzliwości, każdy ludzki problem można rozwiązać", przekonuje.

Michał Lubina, wykładowca w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu Uniwersytetu Jagiellońskiego, naukowiec i podróżnik, autor książki "Niedźwiedź w objęciach smoka. Jak Rosja została młodszym bratem Chin", tym razem proponuje spojrzenie na Państwo Środka z perspektywy jego pograniczy. Stamtąd - jak przekonuje - można zobaczyć Chiny zupełnie inaczej niż wyglądają z Pekinu czy Szanghaju. Tytułowy obwarzanek to zarówno "kresy wewnętrzne, jak i zewnętrzne". Odbudowując imperium, Chińska Republika Ludowa podporządkowała sobie Mandżurię, Mongolię Wewnętrzną, Ujgurię, Tybet, Hongkong i Makau. Broni się Mongolia Zewnętrzna i Tajwan. "Chiny dokonały fenomenalnego skoku cywilizacyjnego, wyciągając z biedy setki milionów ludzi i stając się drugim supermocarstwem globu. Obecnie zaś zmierzają do 'wielkiego odrodzenia narodu chińskiego', czyli zajęcia należnego im, ich zdaniem, centralnego miejsca na świecie" - pisze Michał Lubina. Autor ukazuje specyfikę chińskiego imperializmu, który od rosyjskiego różni się "stylem". Wojnę Państwo Środka traktuje jak ostateczność, stawia na inne metody: dyplomację, podstęp, przekupstwo, "kradzież historii". Na rubieżach widać to szczególnie.

Vivian Maier (1926-2009), niania fotografka, której prace odkryto w schowku w Chicago, pobudziła wyobraźnię ludzi na całym świecie mistrzowskimi obrazami i życiem pełnym tajemnic. Zanim pośmiertnie zyskała międzynarodową sławę, tak głęboko pogrzebała swoją przeszłość, że nawet rodziny, z którymi mieszkała, niewiele o niej wiedziały. Nikt nie był w stanie powiedzieć, gdzie się urodziła i wychowała, kim byli jej rodzice, czy miała rodzeństwo, czy była z kimś w związku, dlaczego zaczęła fotografować i co ją powstrzymało przed dzieleniem się swoim talentem z innymi. Autorka książki o Vivian Maier, Ann Marks zyskała dostęp do osobistych zapisków fotografki i archiwum zawierającego 140 tysięcy zdjęć (400 trafiło do książki).

"Vivian Maier. Niania, która zmieniła historię fotografii" to historia kobiety, która została odrzucona przez rodziców, nadużywała substancji psychoaktywnych, doświadczyła przemocy, zmagała się z chorobami psychicznymi, ale żyła na własnych warunkach. Jej tworzone w ukryciu portfolio zdjęć jest przepełnione emocjami, autentycznością i człowieczeństwem. Ann Marks ukazuje portret niezwykle inteligentnej, empatycznej i natchnionej artystki - kobiety tak utalentowanej i twórczej, że jej dorobek stał się jednym z największych fotograficznych odkryć ubiegłego stulecia.

"New York Times" w recenzji tej książki zauważa, że "jak anioł stróż na niebie, Antoni Czechow unosi się nad tą historią". "Guardian" pisze, że to pozycja dla osób oczekujących od literatury, że będzie podnosić na duchu. Jest tu wiśniowy sad, hamak w ogrodzie i skrzypiąca huśtawka na werandzie, zapach ziół i pieczonej szarlotki. Narratorką opowieści jest Lara, matka trzech młodych kobiet. Emily w przyszłości ma prowadzić farmę owocową, Maisie jest weterynarzem, a Nell studentką. Covid-19 sprawia, że razem mieszkają w domu na wsi. Wspomnienia matki o jej młodzieńczej miłości przeplatają się z codziennym życiem wypełnionym zbiorami owoców, pieczeniem ciast i domową krzątaniną. Globalna katastrofa rozgrywa się gdzieś daleko, tylko chwilami widać ją na ekranie telewizora. "Rozumiem, że radość jest obecnie niestosowna - mówi Lara - a mimo to czujemy to, co czujemy". 

Ann Patchett, autorka utytułowana i niezwykle popularna w Stanach, daje podpowiedzi, jak żyć w obliczu niepewności. Nie są to rady odkrywcze: szukaj zadowolenia w zwyczajności, naucz się cenić to, co masz. Międzynarodowy sukces tej powieści wskazuje, że jednak warto sobie o tym czasem przypomnieć.

Z okazji stulecia urodzin Wisławy Szymborskiej w lutym ukazał się pięknie wydany, monumentalny zbiór jej wierszy. Po raz pierwszy wszystkie utwory noblistki - od "Czarnej piosenki", tomiku z lat 40., , który miał być debiutem Szymborskiej, ale został wydany dopiero w 2014 roku, po wydany pośmiertnie, niedokończony "Wystarczy" (2012) plus wiersze dotąd niepublikowane - zostały zebrane w jednym tomie. Już to stanowi o wyjątkowości wydawnictwa. Komentarze prof. Wojciecha Ligęzy, wybitnego znawcy poezji Szymborskiej, pomagają poznawać ten dorobek wraz z bogactwem jego kontekstów i interpretacji.

Recenzenci powieści Joshuy Cohena, która w 2022 roku zdobyła Pulitzera w dziedzinie beletrystyki, podkreślają, że to "naprawdę zabawna książka o naprawdę poważnych sprawach". Powtarza się określenie "brawurowa", "błyskotliwa" i "przewrotna". Joshua Cohen ze swadą żongluje prawdą i fikcją, gdy przedstawia fabularyzowaną wersję wizyty, która naprawdę miała miejsce. Oto na kampus w małym amerykańskim miasteczku przybywa Benzion Netanjahu, jak się kiedyś okaże, ojciec przyszłego premiera Izraela, Benjamina „Bibi” Netanjahu. Na razie jednak jest koniec lat 50., a Bibi ma lat 10.

Ruben Blum, jedyny żydowski członek wydziału Corbin College, ma ocenić aplikację Benziona Netanjahu, izraelskiego uczonego na wygnaniu. Ale niespodziewanie zuchwały historyk inkwizycji zjawia się w domu Blumów w towarzystwie żony i trójki dzieci, a wtedy sytuacja zaczyna wymykać się spod kontroli. Dwóch mężczyzn dzieli bowiem wszystko. Ruben Blum wyznaje amerykańską ideę postępu. Chcąc się zasymilować, jest niezwykle elastyczny. Benzion z kolei jest zatwardziałym syjonistą, prawdziwie wierzącym, nieugiętym, fanatycznym. Postrzegając historię Żydów jako odwieczną walkę z uciskiem, uważa marzenia Rubena o asymilacji i postępie za przejaw słabości.

Humor i sarkazm przeplata się tu z traktatem filozoficznym. Przy całej rozrywkowości "Rodzina Netanjahu" - zakręcona opowieść o historii, tożsamości i pękniętym na pół żydowskim sercu - pomaga zrozumieć ostatnie wydarzenia w Izraelu.

Wśród autorów wybranych do tej antologii przez Wojciecha Jagielskiego są najwięksi pisarze XX wieku: Winston Churchill (polityk, który otrzymał Literacką Nagrodę Nobla), George Orwell, John Steinbeck, Ernest Hemingway, Albert Camus, Gabriel Garcia Marquez, Mario Vargas Llosa. Jest Ryszard Kapuściński i Tiziano Terzani, włoski reporter, dziennikarz i wieloletni korespondent "Der Spiegla" w Azji. Jagielski włączył także dziennikarzy, z którymi sam współpracował: Annę Politkowską, Marie Colvin, Jasona Burke'a, Ahmada Rashida, Kurta Schorka. "Bo choć nigdy nie uważałem się za wojennego korespondenta, dorosłe życie zeszło mi na dziennikarstwie, a ponad dwadzieścia lat na pisaniu wojennych korespondencji" - pisze.

Naoczni świadkowie opowiadają o wydarzeniach, które były kluczowe dla XX wieku - począwszy od wojen burskich poprzez pierwszą wojnę światową, rewolucję październikową, wojnę domową w Hiszpanii, drugą wojnę, upadek komunizmu, 11 września. Obraz naszych czasów, który wyłania się z tych reportaży, nie jest budujący. Wszak wojna - jak napisał Robert Fisk - "to całkowity upadek człowieczeństwa".

Od czasu sukcesu seriali "Gambit królowej" i "Wspaniała pani Maisel", a wcześniej "Mad Men", nie spada zainteresowanie historiami kobiet-pionierek na tradycyjnie męskich arenach przełomu lat 50. i 60. Bohaterka "Lekcji chemii" to jedna z nich. Jest rok 1961. Elizabeth Zott, 30-letnia samotna matka, gwiazda programu kulinarnego dla gospodyń domowych, pogrąża się w coraz większej apatii. Z wykształcenia jest chemiczką, ale - mimo niewątpliwego talentu - jej kariera akademicka okazała się porażką. Wchodząc na męski teren, Zott doświadczyła podważania kompetencji, kradzieży efektów jej pracy, codziennych przejawów mizoginii i molestowania. Ale teraz, korzystając z siły, jaką jest program telewizyjny, inicjuje cichą rewolucję. Opowieść o ubezwłasnowolnieniu kobiet w połowie XX wieku staje się błyskotliwą komedią o rewanżu. Elizabeth spokojnie, acz stanowczo odmawia bycia kimś mniej niż sobą. 

Nagrodzona Bookerem 2022 powieść Shehana Karunatilaki rozgrywa się na Sri Lance w roku 1990 podczas wojny domowej. Maali Almeida - wędrowny fotograf, hazardzista i rozpustnik - zostaje zabity. Gdy jego ciało spoczywa na dnie jeziora Beira, dusza trafia do dziwnego urzędu w zaświatach. Tam Maali dowiaduje się, że ma siedem dni na rozwiązanie zagadki swojej śmierci oraz sfinalizowanie spraw, których za życia nie zamknął.

Jak zauważa "Guardian", powieść kojarzy się z realizmem magicznym Salmana Rushdiego i Gabriela Garcíi Márqueza, ale przywołuje także zjadliwy dowcip "Martwych dusz" Gogola czy "Mistrza i Małgorzaty" Bułhakowa. Maali Almeida jest świadkiem brutalności powstań na Sri Lance. Pracując dla gazet i czasopism, ma ambicję robić zdjęcia, "które obalą rządy" i "mogą powstrzymać wojny". Pod literacko bogatą formą, humorem i groteską kryje się rzeczywistość wojny domowej.