Kiedy w 1901 roku Literacka Nagroda Nobla miała być przyznana po raz pierwszy, powszechne było przekonanie, że trafi do Lwa Tołstoja. Cała Europa oddawała wtedy hołdy autorowi "Wojny i pokoju" oraz "Anny Kareniny". Gdy latem 73-letni pisarz zaniemógł, zewsząd płynęły listy i depesze z wyrazami niepokoju, a królowa rumuńska Elżbieta przysłała mu broszurę własnego autorstwa, pisząc, że jest szczęśliwa, że choć na chwilę spocznie na niej la main du maitre (ręka mistrza). 

Tołstoj został jednak pominięty przez Akademię Szwedzką. Co więcej, okazało się, że nie był nawet nominowany. Literacki laur przyozdobił skronie francuskiego poety Sully Prudhomme’a, dziś zapomnianego, ale już wtedy budzącego zakłopotanie swoją sentymentalno-pretensjonalną twórczością. 

Liczni admiratorzy Tołstoja głośno wyrażali oburzenie. Czterdziestu dwóch szwedzkich pisarzy i artystów sygnowało list do Rosjanina z wyrazami hołdu dla jego geniuszu i przeprosinami za decyzję Akademii Szwedzkiej. Tołstoj odpisał: "Ucieszyło mnie, że nie zostałem wyróżniony Nagrodą Nobla. Sprawiłaby mi wielki problem, ponieważ nie wiedziałbym, co zrobić z wygraną. Jestem pewien, że te pieniądze mogą przynieść tylko zło".

Tak się rozpoczyna historia literackiej "nagrody nad nagrodami". Kolejne lata pokażą, że pełna będzie błędów, przeoczeń, kontrowersji, a nawet skandali. Patrząc z dzisiejszej perspektywy, na liście laureatów brakuje wielu nazwisk największych XX-wiecznych pisarzy. Nie brak natomiast autorów, których - jak złośliwie zauważa amerykańska dziennikarka Ann Crittenden - "nikt nie czytał poza ich własną matką".

Czym się kieruje Akademia Szwedzka, nominując do nagrody,  a potem wybierając laureata? Alfred Nobel dał w swoim testamencie wskazanie, że traktuje literaturę jako siłę moralną, a nagradzana ma być osoba, która stworzyła "najwybitniejsze dzieło o tendencji idealistycznej". Tyle że Tołstojowi trudno było odmówić idealizmu. W owych czasach nie tylko w Rosji uchodził za autorytet moralny, a i w kolejnych dekadach jego idea nieprzeciwstawiania się złu przemocą wywarła wpływ na poglądy Mahatmy Gandhiego czy Martina Luthera Kinga.