Niezawisłość sędziowska oznacza, że sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom

● Niezawisłość sędziowska to konstytucyjna zasada wymiaru sprawiedliwości. ● Niezawisłość sędziowska to prawo sędziego do rozpatrywania i orzekania w sposób bezstronny, pozbawiony nacisków zewnętrznych, w zgodzie z własnym sumieniem. ● Konstytucja RP określa zespół gwarancji niezawisłości sędziowskiej. ● Niezawisłość sędziowska razem z zasadą niezależności sądów jest fundamentem demokratycznego państwa prawa.

Zasada niezawisłości sędziowskiej nie została wprost zdefiniowana w Konstytucji RP. Art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. wskazuje jedynie, że sędziowie są niezawiśli w sprawowaniu swojego urzędu oraz podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Jak rozumieć zatem niezawisłość sędziów? W literaturze podkreśla się, że oznacza ona bezstronność, zarówno wobec uczestników postępowania, jak i przedmiotu sprawy, niezależność od innych instytucji pozasądowych oraz czynników społecznych i wpływów czynników politycznych, a także samodzielność.

Należy podkreślić, że niezawisłość sędziowska nie jest wartością absolutną i podlega ograniczeniom, wynikającym z prawa. Przejawem tego jest podporządkowanie służbowe. Sędzia jest bowiem urzędnikiem danego sądu, a tym samym zobowiązany jest do wykonywania poleceń służbowych przełożonego. 

Zapewnienie niezawisłości sędziowskiej zależy od wielu gwarancji, które należy rozumieć jako stworzenie sędziemu warunków pracy uniemożliwiających wpływ na jego osobę z zewnątrz i jednocześnie dających mu swobodę orzekania w zgodzie z sumieniem. Fundamentalne znaczenie mają te spośród gwarancji niezawisłości sędziego, którego wymienione zostały w Konstytucji RP. Zalicza się do nich:

– nieusuwalność sędziego, – nieprzenoszalność sędziów, – godne warunki pracy i wynagrodzenie, – immunitet sędziowski i nietykalność, – zakaz określonej działalności publicznej.

Zgodnie z Konstytucją RP sędziowie powoływani są na czas nieoznaczony i nieusuwalni. Do złożenia z urzędu lub zawieszenia może dojść jedynie w sytuacjach określonych w ustawie, na mocy orzeczenia sądu. Nieusuwalność i brak kadencyjności uznawana jest za gwarancję tego, że sędzia nie będzie podejmował decyzji w obawie przed usunięciem lub niewybraniem na kolejną kadencję. 

Co do zasady sędzia nie może zostać przeniesiony do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew swojej woli. Możliwe jest to wyłącznie na mocy orzeczenia sądu w przypadkach określonych ustawą z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych. Wyjątkiem jest przeniesienie wbrew woli sędziego w razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych. 

Konstytucja RP zapewnia sędziemu warunki pracy i wynagrodzenie, które czyni zadość godności urzędu, a także zakresowi powierzonych mu obowiązków. Związane jest to z zakazem dodatkowego zatrudnienia. Chodzi o zatrudnienie lub inny sposób zarobkowania, który mógłby przeszkadzać w pełnieniu funkcji sędziego. Nie dotyczy to jednak stanowisk naukowych i dydaktycznych.

Kolejną gwarancją zapewniającą niezawisłość sędziowską jest immunitet sędziowski i nietykalność. W myśl Konstytucji RP sędzia nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności bez wcześniejszej zgody sądu dyscyplinarnego. Jest to zatem tzw. immunitet formalny, który ogranicza odpowiedzialność osoby, z uwagi na pełnione przez nią funkcje na czas ich pełnienia. Sędzia może być jednak zatrzymany lub aresztowany, jeśli jest to niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Przy czym warunek ten nie dotyczy ujęcia sędziego na gorącym uczynku. 

Warto zauważyć, że przepis, który jest podstawą immunitetu sędziowskiego i nietykalności, dotyczy wyłącznie odpowiedzialności karnej. 

Dla zapewnienia niezawisłości sędziowskiej Konstytucja RP przewiduje także zakaz łączenia funkcji sędziego z przynależnością do partii politycznej czy związku zawodowego. Wyklucza także prowadzenie działalności publicznej, której nie można pogodzić z niezależnością sądów i niezawisłością sędziowską.

Od pojęcia niezawisłości sędziów należy odróżnić niezależność sądów. W myśl art. 173 ust. 1 Konstytucji RP sądy i trybunały są odrębną i niezależną władzą od innych władz, tj. ustawodawczej i wykonawczej. 

Co oznacza niezależność sądów? Trójpodział władzy to naczelna zasada państwa prawa. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy do wyłącznej kompetencji sądów i trybunałów. Inne organy państwowe, w tym reprezentujące władzę ustawodawczą i sądowniczą, nie mogą ingerować w ich prace i wykonywanie powierzonych im funkcji. 

Najważniejszą funkcją niezależności sądów jest zapewnienie obywatelom prawa do sądu. Razem z zasadą niezawisłości sędziów, niezależność sądów stanowi fundament demokratycznego państwa prawa.

Akty prawne: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. 1997 nr 78 poz.483, Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych Dz. U. 2001 nr 98 poz. 1070.