Szczepienia przeciw HPV skutecznie chronią przed rakiem. W jakim wieku najlepiej je podać?

- Pod nazwą HPV, kryje się ok. 200 typów wirusa brodawczaka ludzkiego. Zakażenia HPV są powszechne, ale w większości zwalczane są przez układ odpornościowy. W niektórych przypadkach mogą jednak prowadzić do rozwoju chorób nowotworowych - wyjaśnia dr hab. n. med. Andrzej Nowakowski, kierownik Centralnego Ośrodka Koordynującego Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy w Polsce oraz m.in. stypendysta w Albert Einstein College of Medicine w Nowym Jorku w dziedzinie zakażeń HPV.

W większości zakażenia HPV nie są wykrywane i mijają samoistnie, wskutek reakcji immunologicznej organizmu. Poszczególne typy wirusa mogą atakować konkretne okolice ludzkiego ciała. Dzieli się je na typy skórne, prowadzące do łagodnych zmian na skórze, oraz typy koncentrujące się wokół błoń śluzowych - w szczególności w rejonie narządów płciowych. 

Spośród tych drugich, określanych też mianem genitalnych, klasyfikuje się kilkadziesiąt typów nieonkogennych, czyli nie niosących z sobą wysokiego ryzyka zachorowania na raka. Mogą się one objawiać powstawaniem brodawkowatych zmian skórnych, pojawieniem się kłykcin kończystych (brodawek zlokalizowanych w okolicach narządów płciowych, mogących wywoływać świąd lub dyskomfort), chorób jamy ustnej czy choroby zwanej brodawczakowatością krtani i dróg oddechowych (w trakcie której w obrębie krtani, strun głosowych i drzewa oskrzelowego rozwijają się drobne brodawki) - objaśnia ekspert. Pozostałe 12-14 typów genitalnych to typy onkogenne zwane także genotypami wysokiego ryzyka, czyli takie, które mają wysoki potencjał rozwoju choroby nowotworowej, w tym w szczególności raka szyjki macicy.

Choć podział na typy nieonkogenne i onkogenne nie jest ścisły, wśród tych drugich najczęściej wymienia się następujące typy: 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 66 i 68.  Z kolei mianem typów niskiego ryzyka określa się zwyczajowo typy: 6, 11, 40, 42, 43, 44, 54, 61, 72 oraz 82. O testach na obecność HPV piszemy niżej.

Doktor hab. Andrzej Nowakowski tłumaczy, że ze względu na mnogość typów wirusa nie da się precyzyjnie wymienić wszystkich jego dróg transmisji i określić, jaką drogą doszło do zakażenia. Dodaje on jednak, że do zakażeń jego najgroźniejszymi typami dochodzi głównie wskutek wszelkich kontaktów seksualnych (nie tylko stosunków płciowych). Co istotne, do zakażenia może dojść również w trakcie zbliżeń seksualnych podejmowanych z wykorzystaniem prezerwatyw, gdyż tylko częściowo chronią one przed zakażeniem. Jak przyznaje ekspert, zdarzają się też przypadki, gdzie do transmisji wirusa wystarczy kontakt skóry ze skórą, a u "bardzo niewielkiego odsetka" do zakażenia dochodzi w trakcie porodu lub w czasie późniejszej opieki nad dzieckiem. 

ZOBACZ TEŻ: Nowe prawo w Kalifornii. Pierwszy stan USA zakazuje potajemnego zdejmowania prezerwatywy podczas stosunku

Nowakowski podkreśla, że choć to kontakty seksualne są najczęstszą przyczyną zakażenia, HPV nie występuje wyłącznie u osób "prowadzących nieprawidłowe pod względem higieny życie seksualne". - Na zakażenie narażona jest każda osoba, która w trakcie całego życia podjęłą jakąkolwiek czynność seksualną. To nie jest choroba osób rozwiązłych - stwierdza, dodając, że "ze względu na powszechność zakażeń HPV nie można ich traktować jako chorób wenerycznych", gdyż może to prowadzić do stygmatyzacji. W jego ocenie, "nie da się uchronić przed tym zakażeniem, tak samo jak w niektórych sytuacjach nie da się uchronić przed zakażeniem grypą, COVID-19 czy opryszczką".

Zapytany o czynniki potęgujące ryzyko zakażenia specjalista wymienia, że są nimi: młody wiek inicjacji seksualnej, konkretna budowa szyjki macicy, upośledzenia odporności i nieprawidłowe działanie układu immunologicznego.

Obecnie nie istnieje żaden lek ani terapia zwalczająca brodawczaka ludzkiego. - Po zakażeniu HPV, można jedynie wykrywać wywoływane nim zmiany przedrakowe szyjki macicy i je leczyć. Podobnie w przypadku kłykcin kończystych czy innych zmian chorobowych wywoływanych wirusem - tłumaczy dr hab. Andrzej Nowakowski.

- Szczepienia przeciwko HPV są zalecane przez WHO, ginekologów i wszystkich, którzy zajmują się zdrowiem. W tej chwili nie ma lepszej metody prewencji - stwierdza prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski, pełnomocnik dyrektora Narodowego Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie ds. narodowej strategii onkologicznej i badań klinicznych oraz przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego. Dodaje, że jedyną alternatywną metodą profilaktyki przeciwko HPV jest "całkowita wstrzemięźliwość seksualna". 

Zapytany przez nas o możliwe skutki uboczne szczepionki zaznacza, że "jedyne objawy, jakie mogą wystąpić, to te, które są związane z podaniem samej szczepionki, czyli ból i zaczerwienienie w miejscu wkłucia". Mówiąc o doniesieniach, zgodzie z którymi miały one rzekomo prowadzić do uszkodzeń mózgu ocenił, że "są to fake newsy". - Wszystkie te pogłoski okazały się nieprawdziwe. Szczepionki te są dostępne na rynku bardzo długo i są bardzo dobrze przebadane - dodał. 

- Wedle wszystkich statystyk, najlepszym czasem na zaszczepienie jest moment przed rozpoczęciem współżycia płciowego, w tym w szczególności wiek 12-13 lat. W tym wieku zalecane są dwie dawki szczepionki, w późniejszym wieku zaleca się trzy dawki - wskazuje prof. Rutkowski. Mówiąc o programie powszechnych szczepień, wprowadzonym od 1 czerwca, zaznacza, że dzięki niemu "mamy szansę realnie zmienić liczbę zachorowań na nowotwory w Polsce". Ekspert dodaje też, że istotne jest, by szczepieniu poddawać nie tylko dziewczęta, ale i chłopców, co tłumaczy faktem, iż, wówczas "obie strony są zabezpieczone, a zdolność wirusa do przenoszenia się jest znacząco ograniczona". 

ZOBACZ TEŻ: Program szczepień przeciw HPV szansą dla dzieci

W rozmowie z tvn24.pl przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego zaznacza, że choć szczepienie przeciwko HPV jest również rekomendowane starszym niż 13 lat osobom, jego efektywność jest wtedy mniejsza, zwłaszcza jeśli przyjmujący szczepionkę przeszedł już inicjację seksualną. Jak tłumaczy, w przypadku osób, które rozpoczęły już współżycie "szansa, że będą one już zakażone HPV jest bardzo wysoka". - W Polsce nie było dotąd szczepień populacyjnych, w związku z czym jest to wirus o bardzo wysokiej penetracji - dodaje. 

- Nie ma przeciwwskazań, żeby szczepić osoby starsze, choć skuteczność szczepionki będzie w ich przypadku niższa - stwierdza dr. hab. Andrzej Nowakowski, wyjaśniając, że ze względu na skomplikowany i różnorodny sposób mierzenia efektywności szczepionek oraz różnice między grupami badawczymi, przebadanymi w ramach dotychczasowych testów, nie da się jednoznacznie oszacować poziomu ich skuteczności. - U osób młodych skuteczność będzie więc bliska 100 procent, gdyż nie zetknęły się one z wirusem, a w przypadku starszych osób będzie się ona wahać od kilkunastu do kilkudziesięciu procent - mówi. 

Jak dodaje skuteczność szczepionek może się również wahać w zależności od tego, czy w konkretnym badaniu mierzona będzie sama ilość zakażeń, czy też inne dane, jak częstotliwość występowania zmian chorobowych szyjki macicy, sromu, pochwy, prącia czy odbytu.

- W Polsce do wyboru są dwie szczepionki, a pacjent ma prawo co do wyboru ich rodzaju. Pierwsza z nich jest szczepionką dwuwalentną. Działa ona na dwa najważniejsze typy wirusa odpowiedzialne za powstawanie raka szyjki macicy. Powoduje ona również wzmocnienie odporności krzyżowej. Druga z nich jest szczepionką dziewięciowalentną, w związku z czym pokrywa ona więcej typów wirusa - wyjaśnia prof. Rutkowski. Jak jednak dodaje, "w sytuacji, gdy występuje wysoka penetracja populacyjna szczepionek, nie ma większych różnic w względzie ich skuteczności". 

ZOBACZ TEŻ: Ruszyła rejestracja na szczepienia dzieci przeciwko HPV. Obejmie w sumie osiemset tysięcy nastolatków

1 czerwca 2023 roku w Polsce wprowadzony został program w pełni refundowanych szczepień przeciwko HPV, skierowany do dzieci urodzonych w 2010 i 2011 roku. W jego ramach dzieciom podawane są w 6-12-miesięcznych odstępach dwie dawki szczepionki. Aby zapisać dziecko na szczepienie "wystarczy umówić wizytę w POZ, przez infolinię 989 lub przez Internetowe Konto Pacjenta" - tłumaczy serwis Ministerstwa Zdrowia. Więcej szczegółów nt. programu można znaleźć na stronie MZ. 

Cena jednej dawki preparatu szczepionki dwuwalentenej wynosi około 270 złotych. Od 1 listopada 2022 jest ona dodatkowo objęta 50-procentową refundacją (przed szczepieniem trzeba udać się do lekarza rodzinnego po receptę). Z kolei cena nierefundowanej szczepionki dziewięciowalentnej waha się od 350 do 700 złotych, w zależności od apteki. 

Osoby poniżej 15. roku życia szczepi się dwiema dawkami szczepionki, a osoby starsze - trzema. 

Jak podaje przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego, wirus HPV odpowiada za "prawie 100 procent" zachorowań na raka szyjki macicy. - Ten nowotwór to jeden z istotnych zabójców w Polsce - mówi, zaznaczając, że w Polsce każdego roku diagnozowanych jest około 3500 nowych przypadków tego raka, a z jego powodu rocznie umiera około 1500 kobiet. - To ogromna liczba śmierci, które w ogóle nie powinny mieć miejsca - podkreśla. 

ZOBACZ TEŻ: Umierają, chociaż mogłyby żyć. Tylko co dziesiąta pacjentka robi cytologię

W rozmowie z TVN24 prof. Rutkowski dodaje jednak, że "to nie jedyny nowotwór, który jest zależny od infekcji wirusem brodawczaka ludzkiego, czyli HPV". - Wirus ten jest również związany z wyższą zachorowalnością na raka odbytu, sromu i nowotwory głowy i szyi - tłumaczy prof. Rutkowski, dodając, że "szczepiąc się, możemy za jednym zamachem zmniejszyć ryzyko wystąpienia wielu różnych nowotworów". - Myślę, że powszechne szczepienia mają szansę obniżyć liczbę nowotworów o jakieś 5-6 tysięcy. To nie jest mało. To około 4 procent wszystkich zachorowań na nowotwory w Polsce - ocenia. 

- Dane angielskie wskazują na zmniejszenie ryzyka zachorowania na inwazyjnego raka szyjki macicy u około 87-97 procent u dziewcząt zaszczepionych w wieku 12-13 lat. Podobne wyniki dały dane szwedzkie, pokazujące redukcję zachorowalności na raka szyjki macicy wśród dziewcząt zaszczepionych w wieku od 6 do 17 lat o 90 procent. W Australii, osiem lat po wprowadzeniu populacyjnych szczepień przeciwko HPV, stwierdzono zmniejszenie częstości występowania przedwczesnych porodów oraz noworodków z niską masą urodzeniową, co związane jest ze zmniejszeniem częstotliwości zabiegów resekcyjnych na szyjce macicy - mówi prof. Rutkowski, wskazując na znaczenie powszechnych programów szczepień.

ZOBACZ TEŻ: Drastycznie spadła wykrywalność raka szyjki macicy. "To nie znaczy, że nasze społeczeństwo stało się zdrowsze"

Obecność wirusa HPV w organizmie można potwierdzić za pomocą ukierunkowanych na to testów. Część z nich, poza potwierdzeniem zakażenia, pozwala również na określenie typu wykrytego wirusa. Wykonanie tego typu badań w szczególności sugeruje się pacjentkom, u których otrzymano niejasne wyniki cytologii. Jest ono również wskazane u kobiet zmagających się z nawracającymi, trudnymi do wyleczenia stanami zapalnymi w obrębie dróg rodnych. Warto jednak podkreślić, że sam dodatni wynik takiego testu nie jest równoznaczny z diagnozą nowotworu. Może on jednak stanowić punkt wyjścia do wykonania pogłębionej diagnostyki w tym zakresie.

Obecnie na rynku dostępne są trzy rodzaje testów w kierunku wirusa brodawczaka ludzkiego - testy HPV DNA oparte na genotypowaniu lub teście skriningowym oraz test HPV mRNA.

Pierwszy z nich (HPV DNA oparty na genotypowaniu) umożliwia stwierdzenie obecności wirusa, wskazanie typu, którym dana osoba jest zarażona, oraz ocenę jego onkogenności. Jego zaletą jest również fakt, iż pozwala on na wykrycie jednoczesnej infekcji kilkoma typami brodawczaka ludzkiego. Z kolei test HPV DNA oparty o skrining w pierwszej fazie ukierunkowany jest wyłącznie na wykrycie zakażenia. Jeśli zostaje ono stwierdzone, przeprowadza się dalsze działania, mające zidentyfikować konkretny typ wirusa. W zależności od laboratorium ilość wariantów możliwych do stwierdzenia może być jednak ograniczona. Test HPV mRNA, koncentruje się na wykryciu infekcji HPV, które przeszły już w stadium przewlekłe. Jego negatywny wynik może więc oznaczać, że badany jest zarażony HPV, ale zakażenie to może jeszcze zostać samoczynnie wyeliminowane przez organizm.

ZOBACZ TEŻ: Najlepsze ćwiczenie na obniżenie ciśnienia. To wcale nie gimnastyka