Powstały w XII lub XIII wieku, są unikatem na skalę Polski i jednymi z niewielu takich artefaktów na terenie całej Europy. Badacze odkryli, że figurki i piony tak zwanych szachów sandomierskich został wykonane nie - jak podejrzewano - z kości egzotycznych zwierząt, a z kości konia, krowy i jelenia. Zagadkę pomogły rozwikłać badania DNA.
Badania prowadzone przez ekspertów z Uniwersytetu Warszawskiego dały odpowiedź na pytanie, z jakich materiałów wykonano tak zwane szachy sandomierskie - jeden z najcenniejszych tego typu zabytków w Polsce.
Wbrew wcześniejszym podejrzeniom unikatowy egzemplarz popularnej gry planszowej nie powstał z kości egzotycznych zwierząt, takich jak słonie. Do stworzenia połowy pionów i figur szachowych posłużyły kości konia domowego. Są one wyraźniej zdobione niż drugi komplet, który - jak się okazało - powstał z kości krowy. Z kolei jeden z najprawdopodobniej dorobionych pionków został wyrzeźbiony z kości jelenia szlachetnego. Na takie wnioski wskazują przeprowadzone badania DNA.
Niemal kompletny zestaw średniowiecznych szachów
- W tak starych materiałach muzealnych DNA zachowuje się w bardzo małych ilościach i jest trudne do analiz. Na szczęście udało nam się uzyskać prawie kompletne sekwencje genomów mitochondrialnych, co pozwoliło uzyskać odpowiedź, z jakich gatunków zwierząt zostały wykonane badane przez nas bierki - wyjaśniła na konferencji prasowej dr Danijela Popović z Centrum Nowych Technologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Tak zwane szachy sandomierskie odkryto w 1962 roku na wzgórzu św. Jakuba w Sandomierzu (woj. świętokrzyskie) podczas wykopalisk archeologicznych. Zestaw jest niemal kompletny - z 32 bierek nie zdołano odnaleźć zaledwie trzech.
- Badania przeprowadzone przez zespół dr Popović, są o tyle ważne, że dzięki nim wiemy między innymi, w jaki sposób prowadzić właściwą konserwację tego zabytku. Na razie nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy szachy powstały na naszym terenie, Rusi czy wykonali je włoscy rzemieślnicy - powiedział dr Wojciech Rajpold z dział archeologicznego Muzeum Zamkowego w Sandomierzu.
Szachy w stylu muzułmańskim na sandomierskim wzgórzu
Jak czytamy na stronie Muzeum Zamkowego w Sandomierzu, jako czas powstania szachów przyjmuje się XII lub pierwszą połowę XIII wieku. "Dawniej sądzono, że znalezisko mogło mieć związek z wyprawą Henryka Sandomierskiego do Ziemi Świętej w 1155 roku, jednak dziś jako jedno z wytłumaczeń uważa się obecność Sandomierza na szlaku łączącym Kijów z Europą Zachodnią, ewentualnie łączy z przybyciem do Sandomierza braci dominikanów" - informuje muzeum. Niewykluczone, że miniaturowe rzeźby zostały stworzone w jednym z warsztatów na terenie dzisiejszych Włoch.
Figury i piony reprezentują abstrakcyjny styl muzułmański, należą do najmniejszych spośród średniowiecznych szachów znalezionych w Polsce. Ich wysokość sięga maksymalnie 25 milimetrów. Z terenów Polski znanych jest ponad 50 znalezisk średniowiecznych bierek szachowych, ale niemal wszystkie były pojedynczymi egzemplarzami. W tym przypadku udało się odzyskać prawie cały zestaw.
Muzealnicy podkreślają, że figury i piony zostały wycięte ręcznie, a następnie szlifowane i polerowane. Niektóre powstały po przecięciu większego kawałka, wcześniej ukształtowanego w formę dwóch połączonych podstawą figur. Bierki zdobione są ornamentem w postaci rytych linii i wykonanych cyrklem "oczek". Możliwe, że jeden z zestawów dla rozróżnienia stron był kiedyś pokryty barwnikiem, którego ślady nie zachowały się do dziś.
Najstarsze znaleziska figur szachowych na terytorium Polski datowane są na XI-XII wiek - odkryto je we Wrocławiu. Później elementy gry planszowej znajdowano także w Krakowie, Opolu, Gnieźnie i Kruszwicy.
Źródło: Muzeum Zamkowe w Sandomierzu, PAP
Źródło zdjęcia głównego: Muzeum Zamkowe w Sandomierzu