Jak wygląda prawosławna Wielkanoc - tradycje, daty, potrawy

Według danych organizacji Operation World niemal 2/3 mieszkańców Ukrainy deklaruje przynależność do Kościoła prawosławnego. Data Wielkanocy prawosławnej, tak jak w Kościele katolickim, wyznaczana jest na pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca - tyle że zgodnie ze słonecznym kalendarzem juliańskim, a nie gregoriańskim, który obowiązuje katolików. To dlatego prawosławna Wielkanoc przypada zwykle w innym terminie, niż w katolicyzmie. W 2022 roku - 24 kwietnia. Zdarza się też, że wyznawcy obu Kościołów świętują w tym samym czasie. Tak będzie chociażby za trzy lata. Z drugiej strony różnica potrafi wynieść nawet aż pięć tygodni.

Okres wielkanocny prawosławni, podobnie jak katolicy, rozpoczynają z tygodniowym wyprzedzeniem, w Niedzielę Palmową. Z tym że nazywana jest ona Niedzielą Wierzbową lub Wierzbną, od gałązek wierzby, które przystraja się kolorowymi wstążkami i niesie do kościoła jak polskie palemki. Dlaczego wierzba? To wybór nieprzypadkowy. Już w czasach pogańskich uznawano ją za drzewo święte, bo jako jedno z pierwszych budzi się do życia po zimie, kwitnąc baziami.

Zgodnie z tradycją po poświęceniu gałązek wyznawcy Kościoła prawosławnego biją się nimi lekko wzajemnie "na szczęście", składając sobie życzenia wszelkiej pomyślności. Przyniesione do domu wierzbowe witki umieszcza się na rok w pobliżu ikony, świętego obrazu. Później nie można ich po prostu wyrzucić. Zamiast tego pali się je lub wynosi do lasu.

Wielki Czwartek w prawosławiu nazywany z kolei jest Czystym Czwartkiem. To ostatni dzień sprzątania przed świętami. Wiele osób zaczyna go od kąpieli, która ma symbolicznie oczyścić ze smutku, zmęczenia, lęku itp. oraz zapewnić zdrowie na cały następny rok. W niektórych domach praktykuje się też przemycie - zaraz po przebudzeniu - twarzy wodą, w której przez noc moczył się jakiś srebrny przedmiot. W Czysty Czwartek przygotowuje się również paskę, czyli słodki drożdżowy wypiek przypominający polską świąteczną babę.

W Wielki Piątek, tak jak w kościołach obrządku katolickiego, w cerkwiach nie odprawia się mszy. Wieczorem odbywają się za to nieszpory. Na środku cerkwi ustawia się wówczas tzw. płaszczenicę, czyli płótno z wizerunkiem umarłego Chrystusa, adorowaną przez wiernych do późnej nocy. Tego dnia obowiązuje też ścisły post - można co najwyżej spożywać suchy chleb i pić wodę.

Tak jak w tradycji katolickiej, w prawosławiu święci się pokarmy, a do koszyczka ze święconką wkłada to, co jedzone będzie na wielkanocne śniadanie. Są to zazwyczaj:

- pieczywo, - masło, - jajka (pisanki), - chrzan (często w postaci korzenia, który później trze się na tarce), - kiełbasa, szynka, wędliny, - ser biały, - sól, ocet, - paska lub kulicz - inny świąteczny wypiek podobny do baby, wzbogacany bakaliami.

W niektórych koszyczkach pojawić się też mogą zefirki, czyli uwielbiane zwłaszcza przez dzieci słodycze przypominające coś pomiędzy pianką marshmallows o owocowym smaku a bezą. Oprócz jedzenia prawosławna święconka, w przeciwieństwie do tej typowo polskiej, zawiera również świecę, wetkniętą w ciasto i zapaloną na czas liturgii. Nie ma za to popularnych w Polsce kurczaczków, zajączków czy baranków. Znacznie ważniejsza różnica dotyczy jednak czasu święcenia pokarmów - w Ukrainie odbywa się to nie w Wielką Sobotę, ale w wielkanocny poranek.

Obchody Wielkanocy - określanej także jako Pascha, Zmartwychwstanie Chrystusowe lub Zmartwychwstanie Pańskie - rozpoczynają się w prawosławiu już w nocy z Wielkiej Soboty na niedzielę. Najpierw odbywa się procesja ze świecami, chorągwiami i ikonami. Pochód trzykrotnie obchodzi cerkiew, po czym kapłan trzykrotnie uderza krzyżem w jej zamknięte drzwi, co symbolizuje otwarcie Grobu Pańskiego. Podczas uroczystości rozdawany może być specjalny pszenny chleb na zakwasie, artos, upamiętniający obecność Chrystusa.

Misterium paschalne trwa aż do rana, kiedy to wierni całują się tradycyjnie trzy razy w policzki i powtarzają wypowiadane podczas liturgii słowa "Chrystus zmartwychwstał - zaprawdę zmartwychwstał". W taki sposób prawosławni pozdrawiają się ponadto przed wielkanocnym śniadaniem, a także w kolejnych dniach czy nawet tygodniach po Wielkanocy.

Oprócz zawartości koszyczka ze święconką w Wielkanoc je się potrawy, takie jak barszcz, pieczone mięsa, pasztety, pierogi, kulebiaki (rodzaj płaskich pierogów z kapustą i grzybami) czy pascha (słodki deser z twarogu, masła i żółtek). Ponieważ poświęconych pokarmów nie wolno wyrzucać, wszystko musi zostać zjedzone. Aby nic się nie zmarnowało, na wsi okruchy ze stołu wysypuje się dodatkowo pod drzewami owocowymi, a rozdrobnione skorupki jaj daje kurom lub wysiewa wraz z lnem.

Prawosławne pisanki często mają kolor ciemnoczerwony. Łatwo go uzyskać dzięki wywarowi z cebuli. Kolor czerwony to też nawiązanie do barwy krwi Chrystusa oraz do słów wypowiedzianych rzekomo przez cesarza Tyberiusza, że prędzej uwierzy on w zmianę koloru jaj na czerwony niż w zmartwychwstanie. Święcone na Wielkanoc jaja mogą być wręczane jako symbol miłości. Dzieci z kolei stukają nimi o siebie podczas zabawy w wybytki - jajko ze stłuczoną skorupką musi zostać oddane właścicielowi jajka, które się okazało mocniejsze.

Inną prawosławną tradycją jest wchodzenie na dzwonnicę przez wiernych - obecnie przede wszystkim najmłodszych - w celu uruchomienia dzwonu, by głosić Zmartwychwstanie. Warto też wspomnieć o włóczebnikach, czyli młodych mężczyznach, którzy w Wielkanoc chodzą od domu do domu, życzą gospodarzom pomyślności i śpiewają pieśni religijne, w zamian otrzymując smakołyki ze  świątecznego stołu. Popularne jest też zostawianie pisanek i święconego pieczywa na grobach bliskich w ramach tzw. Pominalnicy. Za to zwyczaj polewania się wodą w Poniedziałek Wielkanocny znany jest raczej tylko w zachodniej Ukrainie. W centrum kraju i na wschodzie drugi dzień świąt to głównie czas spotkań ze znajomymi i dalszą rodziną.