Tekst pierwotnie ukazał się 9 listopada 2024 roku.

35 lat temu mur przestał dzielić Berlin. 9 listopada 1989 roku uznaje się za jedną z symbolicznych dat końca podziału Europy. W sensie fizycznym mur, który miał ponad 150 kilometrów długości, był metodycznie rozbierany przez ponad rok.

Przez 35 lat historia muru została już opowiedziana na wiele sposobów. Dziś spróbuję pokazać oddziaływanie muru na ludzi - to symboliczne i to fizyczne - poprzez przedmioty, miejsca na mapie Berlina, elementy codziennego życia i dzieła popkultury. Bo choć mur był obiektem i symbolem wielkiej polityki, to największy wpływ wywierał na życie zwykłych ludzi.

Hasła ułożyłem alfabetycznie, ale można je czytać w dowolnej kolejności.

"Arahja"

Bodaj najbardziej znany utwór polskiej grupy Kult, z 1988 roku. Lider formacji Kazimierz Staszewski, choć niechętnie wyznaje, jak powstają jego teksty, tak mówił o inspiracjach "Arahji":

W momencie kiedy (…)  wjeżdżałem do Berlina Zachodniego, miałem przed oczami przepołowiony organizm, jakby nożem przecięty i jedna część jakby pozostawiona sama sobie, gnijąca niemalże, a tylko o drugą się dba. I stąd ta paralela, że to jak z ciałem, dziesięć palców na jedną stronę, pięć u nogi, pięć u ręki, a dziesięć na drugą. Czy [też] ten "mój dom murem podzielony'"- inspiracja z Muzeum Muru Berlińskiego, gdzie jakieś zupełnie ekstremalne przypadki pokazano, gdy Mur wręcz przechodził przez czyjeś mieszkanie. (Wiesław Weiss, "Kult. Biała księga. Czyli wszystko o wszystkich piosenkach", Wydawnictwo Kosmos Kosmos, 2009, s. 148-149).

Trochę objaśnień do tej wypowiedzi Kazika. Po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne, zarządzane przez zwycięskie mocarstwa. Dodatkowo na cztery strefy okupacyjne podzielony był sam Berlin, znajdujący się jednak w środku strefy sowieckiej. Mur Berliński wybudowały w 1961 roku władze komunistycznej, zależnej od Związku Sowieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Oddzielał strefę sowiecką od amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej. W latach 80. XX wieku Berlin Zachodni był enklawą wolności i względnego dostatku wewnątrz terytorium komunistycznych Niemiec.

"Arahja" miała nazywać się "Nową piosenką o Berlinie", ale muzycy Kultu słusznie przewidzieli kłopoty z cenzurą. Nadali więc pieśni nic nieznaczący tytuł, będący anagramem niektórych głosek nazwy zespołu Uriah Heep (niektórym członkom zespołu wstęp do utworu kojarzył się właśnie z UH).

Bariery

Zakazane słowo, którego nie usłyszeli widzowie państwowej telewizji w NRD w 1988 roku, w czasie transmisji z Berlina Wschodniego koncertu Bruce'a Springsteena.

Władze NRD liczyły, że jak da się ludziom rozrywkę z Zachodu, to nie będą knuć przeciw rządzącym. Springsteenowi komunistyczny reżim zabronił mówić ze sceny o Murze Berlińskim. Artysta honorowo wywiązał się ze zobowiązania. O murze nie wspomniał. Ale powiedział po niemiecku m.in.:

Przyjechałem grać rock'n'rolla dla mieszkańców Berlina Wschodniego w nadziei, że pewnego dnia wszystkie bariery zostaną usunięte.

Na te słowa ogłuszającym aplauzem zareagowało "tylko" trzysta tysięcy ludzi zgromadzonych na koncercie. "Tylko", bo miliony telewidzów słów tych nie usłyszało. Transmisja była nadawana z bezpiecznym opóźnieniem - tak że czujni cenzorzy mogli zareagować. Po krótkiej wypowiedzi po niemiecku Springsteen zagrał nie swój przebój - "Chimes of Freedom" ("Dzwony wolności") - utwór Boba Dylana, w którym mowa jest m.in. o zacieśniających się… murach.

Charlie (checkpoint)

Nazwa najsłynniejszego przejścia granicznego w środku podzielonego Berlina.

Po podziale Niemiec, okupowanych przez zwycięzców II wojny światowej, Sowieci odgrodzili granicą nie swoje strefy okupacyjne w Berlinie. Przez środek Berlina już na przełomie lat 40. i 50. XX wieku biegła granica państwowa. Jednak dopiero w 1961 r., gdy liczba ucieczek obywateli NRD na Zachód zaczęła zagrażać gospodarce, został zbudowany fizyczny mur. Granicę państwową biegnącą przez środek miasta można było przekraczać wyłącznie przez przejścia graniczne.

Przejście Checkpoint Charlie było przeznaczone tylko dla cudzoziemców - turystów i dyplomatów. Nazwa Charlie pochodzi od trzeciej litery alfabetu. Przejścia graniczne oznaczano bowiem kolejnymi literami alfabetu, którym przyporządkowywano słowa - Alpha, Bravo, Charlie, Delta itd. Zachodni alianci, którzy nie uznawali podziału Berlina, ustawili w tym miejscu na środku Friedrichstrasse budkę wartowniczą. Kontroli granicznych cywilów od zachodniej strony jednak nie było. Po stronie wschodniej natomiast powstała pełna infrastruktura przejścia granicznego i tam przechodzący byli kontrolowani.