Te cztery sierpniowe dni miały wstrząsnąć Rygą. Wstrząsnęły, ale jedynie 79-metrowym obeliskiem, który przez ostatnich trzydzieści siedem lat górował nad dzielnicą Pārdaugava, leżącą na zachodnim brzegu Daugavy (po polsku - Dźwina), przecinającej na pół łotewską stolicę. Obelisk był częścią monumentalnego pomnika Zwycięstwa, upamiętniającego zdobycie Rygi i całej Łotwy przez Armię Czerwoną w 1944 i 1945 roku. Radziecka propaganda głosiła, że było to "wyzwolenie" z rąk "okupantów niemiecko-faszystowskich". Dla większości Łotyszy był to, owszem, koniec okupacji niemieckiej, ale jednocześnie początek kolejnej, radzieckiej, która zakończyła się dopiero wraz z odzyskaniem niepodległości w 1991 roku.

W ciągu czterech dni, od 22 do 25 sierpnia 2022 roku, praktycznie cały kompleks, w tym rzeźby przedstawiające żołnierzy oraz figura Matki Ojczyzny, został zdemontowany. Finałem prac było zburzenie centralnego obelisku, który widowiskowo runął do okalającej pomnik fosy. Wcześniej teren memoriału został zabezpieczony przez policję i odgrodzony od ulicy. Prace można było śledzić jedynie z pewnej odległości, z czego zresztą korzystali mieszkańcy Rygi, a bezpośrednią transmisję prowadziły najpopularniejsze łotewskie portale informacyjne. Dla wielu Łotyszy demontaż pomnika był jak usunięcie bolesnego wrzodu, przypominającego o okropnościach rządów radzieckich.

- To symboliczny moment dla Rygi i całej Łotwy! Pomnik symbolizujący radziecką okupację w latach 1945-1991 upadł! - napisał na Facebooku liberalny mer Rygi Martiņs Staķis.

Inaczej na pomnik patrzyli licznie zamieszkujący Łotwę rosyjskojęzyczni. Do społeczności tej zalicza się zarówno miejscowych Rosjan, jak i przedstawicieli innych mniejszości, na co dzień posługujących się językiem rosyjskim. Rosjanie stanowią około jednej czwartej ogółu ludności Łotwy, liczącej ponad 1,9 miliona mieszkańców, a w samej tylko Rydze - niecałe 37 proc. ogółu. Już w czasach niepodległości Łotwy pod pomnikiem zaczęto organizować nieoficjalne obchody rocznicy "zwycięstwa nad faszyzmem", każdego 9 maja - tak jak w Rosji. Władze łotewskie zakończenie II wojny światowej obchodzą dzień wcześniej.

Tym razem spodziewano się, że demontaż pomnika może doprowadzić do niepokojów, a nawet zamieszek - podobnych do tych, jakie wybuchły w 2007 roku w Tallinnie w związku z przeniesieniem z centrum miasta pomnika żołnierza Armii Czerwonej. Wtedy rozruchy w stolicy Estonii trwały parę dni, jedna osoba zginęła. Dziś o ich wywołanie podejrzewa się rosyjskie służby specjalne.

W tym roku w Rydze do niczego podobnego jednak nie doszło, poza drobnymi incydentami. Nikt nie zorganizował protestu, nikt nie próbował blokować rozbiórki. Wygląda na to, że mniejszość rosyjskojęzyczna pogodziła się z demontażem pomnika. Co nie znaczy, że ukrywała swoje rozgoryczenie.

- Stworzyliśmy cyfrowy model pomnika i zamierzamy odbudować go w przyszłości - mówi mi Miroslavs Mitrofanovs, ryski radny i jeden z liderów Rosyjskiego Związku Łotwy.

Zburzenie pomnika Zwycięstwa stało się możliwe dzięki ustawie przyjętej w czerwcu przez łotewski parlament, Saeimę. Przewiduje ona zdemontowanie wszystkich pomników gloryfikujących systemy totalitarne - czy to nazistowski (takich na Łotwie nie ma), czy radziecki. Wcześniej Saeima zawiesiła obowiązywanie jednego z artykułów porozumienia między Łotwą a Rosją z 1994 roku, przewidującego ochronę rosyjskich miejsc pamięci na Łotwie. Powodem była oczywiście agresja Rosji przeciwko Ukrainie - obowiązywanie artykułu zostało zawieszone do czasu wycofania wszystkich sił rosyjskich z terytorium Ukrainy. Eksperci oszacowali, że na Łotwie pozostało około trzystu radzieckich pomników. Samorządy mają czas na ich usunięcie do 15 listopada.