Referendum – kiedy można je zorganizować i jakie kwestie poddać pod głosowanie

● Referendum to głosowanie o charakterze powszechnym, w którym obywatele wyrażają swoją wolę w kwestii poddanej pod ich rozstrzygnięcie. ● Referendum może być ogólnokrajowe lub lokalne. ● Referendum ogólnokrajowe zarządza Sejm lub Prezydent za zgodą Senatu w trzech kategoriach spraw.  ● Ważność referendum ogólnokrajowego stwierdza Sąd Najwyższy. ● Referendum lokalne przeprowadza się z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek mieszkańców w określonych ustawowo sprawach.

Referendum to rodzaj głosowania, w drodze którego obywatele wyrażają swoją wolę w kwestii sposobu załatwienia sprawy w nim rozstrzyganej. Uznawane jest ono za bardzo ważny przejaw demokracji bezpośredniej. W literaturze wyróżnić można kilka rodzajów referendum w oparciu o różne kryteria:

● referendum ogólnokrajowe – w myśl Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzane w sprawach o szczególnym znaczeniu na terenie całego kraju, 

● referendum lokalne – wyrażenie w drodze głosowania swojej woli przez członków wspólnoty samorządowej w sprawach, które jej dotyczą.

Kolejny podział to:

● referendum obligatoryjne – przeprowadzane wtedy, gdy przyjęcie określonej decyzji wymaga potwierdzenia lub może nastąpić jedynie w trybie głosowania powszechnego np. referendum w Szwajcarii w sprawie zmiany Konstytucji Federalnej,

● referendum fakultatywne – przeprowadzane wówczas, gdy podmioty, które je zarządzają zdecydują, że jest ono potrzebne.

Podział na:

● referendum konsultacyjne – oznacza konsultacje ze społeczeństwem określonego zagadnienia, ale ostateczna decyzja należy do rządzących,

● referendum rozstrzygające – oznacza władzę wprowadzenia w życie lub odrzucenia przez obywateli określonego projektu.

Prawo do referendum ogólnokrajowego przyznane zostało obywatelom w Konstytucji RP. Zgodnie z art. 125 Konstytucji może być ono przeprowadzone w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Zasady i tryb jego przeprowadzania określa zaś Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum krajowym. 

Referendum ogólnokrajowe polega na udzieleniu na urzędowej karcie pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na pytanie bądź pytania lub na dokonaniu wyboru pomiędzy zaproponowanymi wariantami rozwiązań. Przeprowadza je Państwowa Komisja Wyborcza, komisarze wyborczy, obwodowe komisje do spraw referendum.

Referendum ogólnokrajowe może zarządzić:

– Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów,  – prezydent za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. 

Referendum ogólnokrajowe może dotyczyć trzech rodzajów spraw, tj.:

– spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa, – wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, – zatwierdzenia zmiany Konstytucji RP.

Kiedy referendum ogólnokrajowe jest ważne? Zgodnie z Konstytucją RP oraz przepisami Ustawy o referendum ogólnokrajowym, jeżeli weźmie w nim udział więcej niż połowa obywateli, wówczas jest ono wiążące. Przy czym jego ważność stwierdza Sąd Najwyższy. 

Referendum lokalne uregulowane zostało w Ustawie z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym. Dotyczy ono:

– odwołania organu stanowiącego danej jednostki samorządowej, np. odwołania rady gminy, – sposobu rozstrzygania spraw, która dotyczy wspólnoty, jeśli mieści się ona w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki samorządowej, – istotnych spraw, które dotyczą społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących wspólnotę. 

Ustawodawca zastrzegł ponadto szerszy zakres dla referendum gminnego. Może ono dotyczyć bowiem także:

– odwołania wójta, burmistrza, prezydenta miasta, – samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne, które mieszczą się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.

Referendum lokalne może zostać przeprowadzone:

– z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, który podejmuje uchwałę bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu, – na wniosek mieszkańców, przy czym inicjatywa należy wówczas do określonych w Ustawie o referendum ludowym podmiotów.  

Kiedy referendum lokalne jest ważne? Referendum uważa się za ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30 proc. uprawnionych do głosowania. Jeżeli jednak dotyczy ono odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, który pochodzi z bezpośrednich wyborów, wówczas dla ważności konieczny jest udział co najmniej 3/5 liczby biorących udział w wyborze danego organu. 

Wśród powszechnych głosowań w Polsce na szczególną uwagę zasługują:

● Referendum ludowe, nazywane też „referendum 3 razy tak” – to referendum przeprowadzone w 1946 roku, w którym obywatele mieli wypowiedzieć się w kwestii istnienia Senatu, utrwalenia ustroju i przemian gospodarczych oraz w sprawie zachodnich granic państwa. Zostało ono sfałszowane, a jego nazwa wywodzi się od haseł propagandowych „3 x tak”, które nawoływały do pozytywnej odpowiedzi na wszystkie pytania.

● Referendum w 1987 roku, kiedy to Polacy odpowiedzieli na pytania dotyczące tzw. drugiego etapu reformy gospodarczej oraz „głębokiej demokratyzacji życia politycznego”. Zadano w nim dwa pytania: czy jesteś za pełną realizacją przedstawionego Sejmowi programu radykalnego uzdrowienia gospodarki, zmierzającego do wyraźnego poprawienia warunków życia, wiedząc, że wymaga to przejścia przez trudny dwu-trzyletni okres szybkich zmian? oraz: czy opowiadasz się za polskim modelem głębokiej demokratyzacji życia politycznego, której celem jest umocnienie samorządności, rozszerzenie praw obywateli i zwiększenie ich uczestnictwa w rządzeniu krajem?). Na pierwsze pytanie 66,04 proc. głosujących odpowiedziało tak, na drugie – 69,03 proc. Frekwencja wyniosła 67,32 proc.

– Referendum konstytucyjne z 1997 roku – odbyło się 25 maja 1997 roku i dotyczyło przyjęcia Konstytucji RP. Wyniki: 53,45 proc. głosujących opowiedziało się za, 46,55 proc. – przeciw, przy frekwencji 42,86 proc.

– Referendum akcesyjne z 2003 roku – nazywane też referendum unijnym lub europejskim, to ogólnopolskie referendum w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.  Na pytanie: czy wyraża Pani / Pan zgodę na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej? 77,45 proc. głosujących odpowiedziało tak, 22,55 proc. – nie, przy frekwencji 58,85 proc.

Akty prawne: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483; Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym Dz. U. 2000 nr 88 poz. 985; Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym Dz. U. 2003 nr 57 poz. 507.