Kiedy nieletni może odpowiadać przed sądem karnym?

● W świetle prawa karnego nieletni to każdy, kto nie ukończył 17. roku życia. ● W świetle prawa cywilnego wyróżnia się trzy kategorie nieletnich. ● Nieletni odpowiadają przed sądem rodzinnym, a przed sądem karnym jedynie w wyjątkowych sytuacjach. ● Kategoria nieletniego nie jest tożsama z kategorią młodocianego oraz małoletniego. 

Nieletnim nie jest po prostu każda osoba, która nie ukończyła 18. roku życia. Przepisy inaczej definiują jednak nieletniego na gruncie prawa karnego, a inaczej na gruncie prawa cywilnego. W świetle Kodeksu karnego nieletnim jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17. roku życia. 

Z kolei w myśl ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wyróżnione zostały trzy kategorie nieletnich:

● do 18. roku życia – w zakresie spraw dotyczących zapobiegania i zwalczania demoralizacji, ● od ukończenia 13. do ukończenia 17. roku życia – w zakresie postępowań o czyny karalne, ● nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia – w przypadku osób, wobec których orzeczone zostały środki wychowawcze lub poprawcze.

W zależności od rodzaju sprawy nieletnim może więc być zarówno osoba np. dziesięcioletnia, jak i dwudziestoletnia. Definicja nieletniego znajduje się w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Odpowiedzialność karna osób nieletnich określona jest ponadto również w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny.

Co do zasady osoby nieletnie odpowiadają za swoje czyny nie przed sądami karnymi, ale przed sądami rodzinnymi. Sąd orzekający w sprawie nieletniego stosuje wobec niego jedynie środki wychowawcze lub poprawcze, a kierować się przy tym powinien przede wszystkim dobrem nieletniego. 

Sąd rodzinny może orzekać wobec nieletniego kary m.in. takie, jak:

– zobowiązanie do naprawienia wyrządzonej szkody, – ustanowienie nadzoru, np. kuratora sądowego, – umieszczenie w rodzinie zastępczej, – umieszczenie w schronisku dla nieletnich lub zakładzie poprawczym, – skierowanie do ośrodka wychowawczego lub terapeutycznego, – upomnienie, – nałożenie obowiązku nauki lub pracy, – zakaz odwiedzania określonych środowisk.

W wyjątkowych przypadkach nieletni po ukończeniu 15. roku życia może także odpowiadać karnie. Nieletni odpowiada przed sądem karnym, gdy:

● popełni czyn określony w art. 10 Kodeksu karnego, m.in. zamach na prezydenta RP, zabójstwo, sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, gwałt zbiorowy lub kazirodczy, ● popełni czyn karalny wraz z osobą pełnoletnią i konieczne jest łączne rozpatrywanie sprawy, ● popełnił czyn karalny będąc nieletnim, ale postępowanie wszczęte zostało po ukończeniu przez niego 18. roku życia.

O ponoszeniu przez nieletniego odpowiedzialności karnej niczym osoba pełnoletnia decyduje sąd, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a także skuteczność wcześniej stosowanych wobec niego środków wychowawczych lub poprawczych. 

W takich przypadkach orzeczona kara wobec nieletniego kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy kary grożącej za dane przestępstwo. Nieletniego nie można również skazać na dożywotnie pozbawienie wolności.

Tak samo to sąd decyduje o tym, jak traktowane będą osoby, które w myśl Kodeksu karnego nie są już nieletnie, tj. ukończyły 17 lat, ale nie są również jeszcze pełnoletnie, czyli nie ukończyły 18. roku życia.

Pojęcie nieletniego należy odróżnić od podobnych, ale funkcjonujących w innych środowiskach prawnych pojęć młodocianego oraz małoletniego. Pojęcia te nie są bowiem tożsame.

Młodociany to zgodnie z Kodeksem pracy osoba, która nie ukończyła 18. roku życia, ale ma co najmniej 15 lat. W świetle Kodeksu karnego młodocianym jest natomiast osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 21. roku życia, zaś w chwili wydawania orzeczenia w sądzie pierwszej instancji – 24. roku życia. 

Z kolei małoletni to zgodnie z Kodeksem cywilnym osoba, która nie ukończyła 18. roku życia, ale ma co najmniej 13 lat. Wyjątkiem od kategorii małoletniego jest kobieta, która za zgodą sądu wstąpiła w związek małżeński po ukończeniu 16. roku życia – traktowana jest ona wówczas jak osoba pełnoletnia, choć jednocześnie w świetle przepisów karnych pozostaje osobą nieletnią.

Pojęcie młodocianego wynika z przepisów zarówno Kodeksu karnego, jak i ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. Z kolei pojęcie małoletniego uregulowane jest w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Młodociani i małoletni to pojęcia często stosowane w zakresie zatrudniania osób niepełnoletnich.