Wszyscy polscy obywatele zaraz po zaprzestaniu działań wojennych musieli zderzyć się z codziennością: trudną sytuacją polityczną, biedą, zniszczeniami, aktami przemocy, powszechną niepewnością, trudnymi warunkami życia, przemieszczeniami ludności, brutalnością wojsk sowieckich w wielu miejscach Polski. Trudno nam sobie to dzisiaj wyobrazić, nawet patrząc na wojenne zniszczenia w Ukrainie w ostatnich latach.

To nie była tylko przegrana

Jednak opisanie roku 1945 jako wyłącznie przegranej czy klęski nie daje pełnego obrazu tego, co działo się w tużpowojennej Polsce. Dlaczego? Myślę, że należy próbować w wolnej Polsce dostrzec takie elementy i działania, które - mimo narzuconego krajowi systemu komunistycznego i podległości Związkowi Sowieckiemu - dowodzą ogromnej żywotności narodu polskiego, jego zdolności do adaptacji w trudnych czasach, wreszcie jego woli przetrwania. Bez tych kilku co najmniej elementów, które dostrzec można w opisie rzeczywistości 1945 roku, nie byłoby możliwe istnienie nas samych i naszego państwa takimi, jakie widzimy je dzisiaj.

Przesunięcie granic Polski na Zachód kosztem utraty ziem wschodnich oznaczało kolosalne zadanie i wyzwanie dla państwa i społeczeństwa. W zasiedlanie i zagospodarowanie ziem poniemieckich, odbywające się w warunkach wielkich ludzkich dramatów, utraty ojczyzn, poczucia niepewności, zaangażowało miliony Polek i Polaków. Nowe granice i nowe ziemie musiały zostać zaadaptowane do powojennego organizmu państwowego i społecznego. Ziemie poniemieckie były, o czym zapomina się dzisiaj, bardzo zniszczone i zrujnowane w wyniku działań wojennych, ale i wyniku metodycznych działań sowieckich już po ustaniu walk.

Mimo tych wielkich trudności wysiłek zasiedlenia i zagospodarowania Ziem Zachodnich i Północnych oceniać należy pozytywnie. Oczywiście, był to wysiłek niejednokrotnie dwuznaczny choćby w sensie politycznym. Budowa posterunku Milicji Obywatelskiej w zrujnowanym Wrocławiu była częścią procesu instalacji aparatu bezpieczeństwa komunistycznej władzy, a zarazem było to działanie państwowotwórcze. Innym istotnym przykładem działalności państwowotwórczej było zaangażowanie niekomunistycznych środowisk w budowę polskiej państwowości w nowych granicach. Na przykład w Krakowie profesorowie zamkniętej przez Niemców w czasie okupacji Akademii Górniczej (dzisiaj AGH), zatrudnieni przez tychże samych Niemców do badań naukowych, zgromadzili materiały, które w lecie 1945 roku rząd komunistyczny wykorzystał w raporcie dla Ameryki i Anglii. W raporcie tym znalazło się merytoryczne i eksperckie uzasadnienie konieczności oparcia granic powojennej Polski o Nysę Łużycką, a nie o Nysę Kłodzką. Przy poparciu Moskwy polska delegacja uzyskała taką zgodę na konferencji w Poczdamie.

Wielkie przesiedlenia ludności na ziemie poniemieckie były dramatem - ale warto też docenić, jak państwo i społeczeństwo w warunkach powojennych zniszczeń i niedostatku urzeczywistniały przesiedlenia. Chodzi mi o to, że np. Państwowe Urzędy Repatriacyjne (PUR) realizowały politykę przymusowych przesiedleń, ale w PUR-ach pracowały tysiące obywateli, którzy zapewniali przejazdy, wyżywienie, opiekę, dach nad głową innym obywatelom. Często w chaosie i z błędami, ale robiono wiele, by proces przesiedleń i zasiedleń się udał.

W rocznicę zakończenia II wojny światowej, przy całej wieloznaczności tamtego czasu, warto powiedzieć po raz kolejny: bez granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej i bez udanego procesu zasiedlenia Ziem Zachodnich niewyobrażalna jest współczesna Polska. Powtarzanie tego nie jest powtarzaniem tępej i nachalnej propagandy PRL-u o powrocie na prapolskie ziemie piastowskie. To nie ma nic wspólnego z propagandą. Kiedy Polska po 1989 roku odzyskiwała suwerenność państwową we współczesnych granicach, i kiedy równocześnie jednoczyły się dwa państwa niemieckie, rząd polski intensywnie zabiegał o trwałe i ostateczne uznanie przez nowe Niemcy granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Uważałem wtedy i uważam dzisiaj, że premier Tadeusz Mazowiecki i minister Krzysztof Skubiszewski mieli poczucie, że bez tych gwarancji nowa, niekomunistyczna Polska nie będzie wiarygodna ani dla swoich obywateli, ani dla zagranicy.

Od 1990 roku granica zachodnia Polski jest - i to także nie jest kalka propagandy PRL i NRD - prawdziwą granicą pokoju. Współczesne problemy graniczne (imigracja) są niczym w porównaniu ze stanem niepewności odnośnie granicy w latach 1945-1970, a nawet po 1970 roku, czyli po wstępnym uznaniu granicy przez ówczesną Republikę Federalną Niemiec.

Wysiłek odbudowy

Trwałą konsekwencją końca wojny była także reforma rolna. Oceniana niejednokrotnie krytycznie, wykonywana często z naruszeniem elementarnych zasad uczciwości i przyzwoitości, wdrażana była nierzadko z naruszeniem przepisów samego dekretu władz komunistycznych o reformie rolnej. Stąd po 1989 roku wielu ludzi i wiele środowisk domagało się korekt w decyzjach władz powojennych. Ale zwracam uwagę, że żadne prawo, uchwalone w Polsce lub przyjęte przez Polskę w ramach UE, nie zakwestionowało głównych założeń dekretu komunistycznego PKWN o reformie rolnej. W połączeniu z zasiedleniem rolniczym Ziem Zachodnich polski "ustrój" rolny z lat 40. funkcjonuje nadal.

Inną kolosalną konsekwencją końca wojny i przesunięcia granic była urbanizacja Polski, co także wiąże się z przejęciem ziem poniemieckich, gdzie urbanizacja i infrastruktura wyglądały zupełnie inaczej niż w Polsce wschodniej. Kilka dni temu podczas rozmowy, jaką odbyłem w Kotlinie Kłodzkiej w czasie majówki, usłyszałem opowieści o osadnikach powojennych, którzy ze zwierzętami hodowlanymi błąkali się w poszukiwaniu wsi do zasiedlenia. Dopiero po pewnym czasie zdali sobie sprawę, że w okolicach Kłodzka nie ma wsi na wzór tych z Małopolski czy Podkarpacia. Są miasta większe i mniejsze.

Powojenną wieloznaczność można ukazać na wspominanym często przykładzie tych, którzy kontynuowali zbrojny opór przeciwko narzuconej władzy i przeciwko sowieckiej dominacji oraz tych, którzy podjęli się wysiłku odbudowy i budowy powojennego państwa polskiego, niezależnie od jego ustroju.

Kiedy myślę o wysiłku odbudowy Polski, myślę o polskich ekspertach, którzy odnaleźli skradzione i zrabowane przez Niemców arcydzieła sztuki, jak choćby Ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie.

Myślę o tych naukowcach i studentach, którzy we Wrocławiu czy Gdańsku organizowali życie uniwersyteckie, odzyskując zasoby biblioteczne albo ratując i przenosząc zasoby biblioteczne z Polski wschodniej.

Myślę o polskich strażakach i kolejarzach, którzy uruchamiali życie społeczne Szczecina czy Olsztyna.

Myślę o polskich Żydach, ocalonych z Holokaustu, którzy na kilka lat zasiedlili miasta poniemieckie, próbując stworzyć jakąś formułę żydowskiej społeczności w Polsce po katastrofie Zagłady.

Miasta, takie jak Kraków, Warszawa, Poznań, miały za zadanie opiekować się zasiedleniem miast według równoleżników. Grupy pionierów z ramienia państwa pochodziły z tych miast. Powojenna odbudowa Polski to niesamowita opowieść, rozłożona na miliony losów ludzkich. Można dzisiaj zastanawiać się, jak wiele wysiłku zmarnowano, ponieważ odbudowa była prowadzona w ramach gospodarczego systemu komunistycznego. Gdyby wówczas istniał wolny rynek, prawdopodobnie Polska poszłaby drogą rozwoju Europy Zachodniej. Ale nie było wówczas wolnego rynku ani takich jak na Zachodzie swobód politycznych. Odbudowywano kraj w warunkach, jakie panowały, nie z winy samych Polaków. I ten wysiłek warto docenić, w żaden sposób nie akceptując fundamentów powojennego politycznego porządku w Polsce: opartego o sowiecką armię ustroju gospodarczo-społecznej utopii i geopolitycznej podległości sowieckiemu sąsiadowi.

Polska ma kłopot z tą rocznicą

Polska emigracja przez długie dekady powojenne przeżywała z goryczą rok 1945. Wiele lat temu, gdy byłem dziennikarzem Sekcji Polskiej BBC, Jan Nowak-Jeziorański opowiadał mi o defiladzie zwycięstwa w Londynie. Brytyjski rząd zaprosił na nią Rząd Jedności Narodowej i podległą mu armię. Nie zaproszono obecnych na Wyspach Brytyjskich oficerów i żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych. Oburzenie i rozgoryczenie Polaków na Zachodzie było bardzo głębokie. Według Nowaka-Jeziorańskiego, brytyjski król Jerzy VI, który niezwykle cenił i szanował polskich żołnierzy, zagroził własnemu rządowi, że nie weźmie udziału w defiladzie. Wtedy pospiesznie zaproszono Polskie Siły Zbrojne. Emigracja podzieliła się na tych, którzy uważali, że nie należy przyjąć zaproszenia, i na tych, którzy uważali, że trzeba wziąć udział w defiladzie, by pokazać światu, że "władza ludowa" nie reprezentuje całej Polski. Jak wspominał Nowak-Jeziorański, przeważyły opinie o nieprzyjęciu zaproszenia. Co więcej - podkreślał - ta decyzja na kilkadziesiąt lat poróżniła Polaków na emigracji. Wspomnienie o defiladzie w Londynie to kolejny wymowny przykład kłopotów z rocznicą końca wojny.

Tak, współczesna III Rzeczpospolita Polska ma niewątpliwy kłopot z tą rocznicą. Wzorem państw zachodnich dzień zwycięstwa nad III Rzeszą obchodzony jest od ponad 30 lat w dniu 8 maja, choć przez ponad cztery dekady Polski zwanej ludową, obchodzono dzień zwycięstwa 9 maja - tak, jak w Związku Radzieckim i dzisiaj w Rosji.

W 1995 roku, już w III Rzeczpospolitej, między prezydentem Lechem Wałęsą a premierem Józefem Oleksym rozgorzał gorący spór, czy Polska powinna być reprezentowana na defiladzie w Moskwie, czy nie. Oleksy twierdził, że tak, ponieważ polskie wojska obok sowieckich brały udział w szturmie Berlina i należy to przypominać światu. Wałęsa twierdził, że Polska nie ma czego świętować, a już na pewno nie w Moskwie. Spór utrwalił się w pamięci za sprawą piosenki Kazika Staszewskiego "Łysy jedzie do Moskwy".

Wtedy sympatyzowałem z Lechem Wałęsą; dzisiaj, w obliczu agresji rosyjskiej na Ukrainę, tym bardziej udział w moskiewskiej defiladzie byłby nie do przyjęcia. Ale swoje racje Oleksy i jego otoczenie mieli. Warto przypomnieć, że prezydent Wałęsa miał również żal do Niemiec i krajów zachodnich, ponieważ Polska nie została zaproszona na obchody zakończenia wojny do Berlina.

Dlatego wspominając koniec wojny i kontekst maja 1945 roku, prezydent wypowiedział między innymi takie słowa:

…Polityka nie zna sentymentów, dlatego musiało przegrać Powstanie Warszawskie. Dlatego w Teheranie i Jałcie zgodzono się, że Polska po wojnie znajdzie się w strefie wpływów sowieckich. Poświęcono wiernego sojusznika, aby uczynić zadość światowej równowadze politycznej (…) Niech się Zachód i Wschód nie dziwi, że ta gorycz ciągle w nas tkwi, nawet po 50 latach…

Odnosząc się do Związku Sowieckiego, Wałęsa podkreślił wielki wysiłek i ogromne ofiary po stronie sowieckiej podczas wojny z Niemcami nazistowskimi: "…Nikt w Polsce nie podważa faktu, że Armia Czerwona miała główny udział w rozgromieniu faszyzmu. I że ona wyparła wojska hitlerowskie z ziem polskich. Zawsze będziemy otaczać czcią mogiły sowieckich żołnierzy, szanując poświęcenie poległych i majestat śmierci…".

Przemówienie z 1995 roku zachowuje swoją ważność i to pomimo że okoliczności są inne niż 30 lat temu. Polska jest częścią zachodnich sojuszy, a putinowska Rosja prowadzi wojnę agresywną w Europie, mając za nic pokojowy porządek europejski.

W nas ta wieloznaczność końca II wojny światowej tkwi. I będzie tkwić.