Czarny proch. Wynalazek sprzed tysiąca lat, który wciąż jest w użyciu. Czym jest czarny proch i jakie ma zastosowania?

● Czarny proch wynaleziony został w Chinach około tysiąca lat temu, a do Europy dotarł w XIII wieku. ● Dopiero w XIX wieku czarny proch został zastąpiony przez silniejsze materiały wybuchowe, m.in. proch bezdymny. ● Współcześnie czarny proch używany jest m.in. w górnictwie i produkcji fajerwerków. ● Broń czarnoprochowa posiadana jest również prywatnie w celach hobbystycznych lub sportowych.

Proch czarny, nazywany również prochem dymnym, jest najstarszym znanym materiałem wybuchowym. Jest to mieszanina drobno zmielonych: siarki, węgla drzewnego i azotanu potasu (saletry), przy czym ostatni z tych składników stanowi ok. 75 procent mieszanki.

Materiał ten podczas gwałtownego spalania wytwarza gazy i generuje potężną energię, pojawia się także charakterystyczny białoszary dym. To właśnie gwałtowność spalania zadecydowała o sukcesie czarnego prochu. Zjawisko to jest tak niebezpieczne, że najstarsze pisemne wzmianki o tej mieszance były ostrzeżeniami, by jej nie robić.

Pierwsze znane zapiski o substancji, która miała właściwości prochu, powstały w Chinach już w II wieku naszej ery, jednak najstarsze bezsporne dowody na jego istnienie pochodzą z IX wieku. Do odkrycia miało dojść przypadkiem, prawdopodobnie kiedy taoistyczni alchemicy szukali eliksiru nieśmiertelności. Nieśmiertelności osiągnąć się nie udało, ale udało się wynaleźć coś, co miało ogromny wpływ na historię - czarny proch.

Początkowo sposób produkcji czarnego prochu pozostawał sekretem, a materiał ten był używany do tworzenia petard czy sztucznych ogni. Z czasem zaczęto używać go także w celach militarnych. W chińskich dziełach można znaleźć wzmianki o ognistych strzałach, czyli strzałach łuczniczych z przymocowanym niewielkim ładunkiem prochu, a później także o ognistych lancach, czyli przywiązanych do włóczni bambusowych tubach wypełnionych prochem. Pierwsze ogniste lance przypominały w działaniu miotacze płomieni, często rażące również odłamkami.

Około XIII wieku, za sprawą wymiany handlowej lub najazdów mongolskich, czarny proch dotarł do Europy. Jego skład opisywał wówczas między innymi angielski franciszkanin Roger Bacon. Jednak jego przepis na proch zawierał o wiele mniej saletry, która była wówczas bardzo droga. 

Na europejskie pola walki czarny proch trafił w XIV wiek, wtedy też pojawiły się ilustracje, na których widać armaty napełnione prochem. Zapalano go za pomocą rozgrzanego do czerwoności metalowego pręta, a proch służył wytworzeniu energii miotającej z armaty ciężkie kamienne kule. Bardzo szybko produkowana w Europie broń wykorzystująca proch stała się większa i bardziej skuteczna od tej produkowanej w Chinach. Z czasem pojawiła się również ręczna broń palna oraz wybuchowe pociski, jednak stałym problemem pozostał gęsty i duszący dym, który wydzielał się podczas spalania czarnego prochu.

Przełom w rozwoju broni palnej nastąpił w połowie XIX wieku gdy wynalezione zostały nowe, silniejsze materiały wybuchowe. W 1847 roku we Włoszech powstała nitrogliceryna, a w 1863 roku w Niemczech powstał trotyl. Nowe, niebezpieczne substancje nie były łatwe w użyciu - zwłaszcza nitrogliceryna, która była bardzo wrażliwa na wszelkie bodźce i nawet lekki wstrząs potrafił wywołać detonację. Pomogły w tym kolejne wynalazki, zwłaszcza opatentowany w 1867 roku przez Alfreda Nobla dynamit. Dynamit, czyli rulon z ziemi okrzemkowej nasączony nitrogliceryną, pozwolił na ujarzmienie energii jej wybuchu i otworzył nowy rozdział w historii materiałów wybuchowych.

Nowe materiały wybuchowe umożliwiły także opracowanie prochu bezdymnego, którego pierwszy rodzaj, tzw. biały proch, pojawił się w 1884 roku. Proch bezdymny zrewolucjonizował broń palną dzięki znacznie większej sile wybuchu, łatwiejszym wykorzystaniu oraz braku dymu, który nie tylko zdradzał pozycję strzelca, ale też zasłaniał mu pole bitwy.

Wynalezienie prochu bezdymnego w niedługim czasie w większości wyparło czarny proch z użycia wojskowego. Nie oznacza to jednak, że czarny proch współcześnie przestał być używany.

Prochu czarnego nadal używa się między innymi w górnictwie, zwłaszcza odkrywkowym. Wykorzystuje się go także do produkcji sztucznych ogni, silników rakiet modelarskich, a także jako proch hukowy do tworzenia efektów dźwiękowych.

Najstarszy czynny zakład produkujący czarny proch znajduje się na terenie Polski. Fabryka w Mąkolnie w województwie dolnośląskim produkuje go od 1692 roku.

Czarny proch pozostaje w użyciu również na potrzeby korzystania z broni czarnoprochowej, czyli broni przystosowanej do korzystania z takiego prochu. Historyczne modele takiej broni oraz ich repliki wykorzystywane są m.in. przy okazji rekonstrukcji historycznych.

Wiele sztuk ręcznej broni czarnoprochowej znajduje się również w rękach prywatnych w celach hobbystycznych lub sportowych. Potwierdzone dokumentami posiadanie broni palnej wytworzonej przed 1885 rokiem lub jej repliki umożliwia w Polsce legalny zakup czarnego prochu.