Pustynia – co warto wiedzieć? Rekordowe temperatury, niezwykła roślinność, zjawisko fatamorgany

● Pustynia jest obszarem lądu w strefie klimatu suchego, pozbawionym roślinności lub z niską roślinnością rozproszoną, pokrywającą mniej niż 10% powierzchni. ● Charakterystyczną cechą pustyń są bardzo niskie i nieregularne opady (na niektórych obszarach deszcze nie występują przez wiele lat) oraz znaczne dobowe i roczne amplitudy temperatury.   ● Temperatura powietrza w ciągu dnia może dochodzić do 50°C, minimalna spada poniżej 0°C. Na pustyniach środkowej Azji absolutne minima osiągają –30°C.

Skojarzenia na temat pustyni: „gorąco”, „sucho”, „piach”, „pustka”. Podręcznikowa definicja opisuje pustynię jako obszar o podłożu kamienistym, żwirowym lub piaszczystym, porośnięty ubogą roślinnością.

Pustynię cechują też ekstremalne warunki klimatyczne. Temperatura powietrza w ciągu dnia może dochodzić do 50°C. Najwyższą temperaturę powietrza 56,7°C odnotowano jak dotąd w Dolinie Śmierci w 1913 roku. Jeszcze wyższe są temperatury przy gruncie. Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego ustalili, że najbardziej nagrzewają się dwie pustynie: irańska Daszt-e Lut i Sonora w Arizonie, nawet do 80,8° C. 

Nocą ciepło szybko jest oddawane do atmosfery, dlatego tuż przed wschodem Słońca temperatura powietrza może spaść nawet poniżej zera. Na pustyniach środkowej Azji absolutne minima osiągają –30°C.

Kolejną cechą jest znikoma ilość opadów. Według różnych źródeł może to być od 100 do 250 mm rocznie. Brak opadów i wysoka temperatura powietrza powodują szybkie parowanie i przesuszenie gruntu. Silny wiatr przenosi piasek, tworząc piaszczyste wydmy. 

Pustynie występują głównie w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Obejmują one tereny Afryki, Bliskiego Wschodu, Ameryki Południowej czy Azji Środkowej.

Czy pustynia to zawsze obszar piaszczysty? Nie, mogą też być pustynie żwirowe czy kamieniste (skaliste). Istnieją również pustynie pokryte głównie solą, powstają w miejscach, gdzie dawniej istniały słone jeziora. Wspólną cechą tych obszarów jest uboga roślinność. Na pustyniach rosną przede wszystkim: – rośliny sucholubne (kserofity), które prowadzą oszczędną gospodarkę wodną poprzez ograniczenie transpiracji, mają też dobrze rozwinięty system korzeniowy; to m.in. sukulenty gromadzące wodę w liściach (agawy) oraz łodygach (kaktusy); – rośliny efemeryczne; ich okres wegetacyjny skrócony jest do pory deszczowej; okres suszy spędzają jako nasiona lub w organach podziemnych (bulwach, kłączach, cebulach).

Ekstremalne warunki klimatyczne są powodem tego, że na pustyniach najliczniej występują bezkręgowce, m.in. skorpiony, szarańczaki, termity i mrówki. Typowe są też gady: węże (m.in. grzechotnik) i jaszczurki (m.in. legwany, warany, gekony) oraz żółwie. 

Większość ssaków spotykanych na pustyni to zwierzęta udomowione. Zalicza się do nich wielbłądy, osły, kozy. Dziko występujące na pustyni ssaki to np.:

– adaks pustynny; antylopa nieaktywna w godzinach największego upału, przemieszcza się między zmierzchem a świtem; – lis pustynny (fenek); prowadzi nocny tryb  życia, za dnia sypia w norach wykopanych w piachu; najwięcej fenków mieszka na Saharze; – kojot; ssak drapieżny żywiący się wszystkim, co napotka na drodze.

Rzadko można też trafić na takie dzikie gatunki, jak gazele, koziorożce i oryksy.

Jest to zjawisko optyczne, które powoduje, że powstaje pozorny obraz przedstawiający obiekt będący daleko. Może ona mocno zmylić – oaza widoczna na pustyni wcale nie będzie tak blisko, jak wydaje się to ludzkim oczom.

Jak powstają miraże? Zwykle fale świetlne ze słońca wędrują przez atmosferę prosto do oka. Ale światło porusza się z różnymi prędkościami w gorącym i zimnym powietrzu. Gdy ziemia jest nagrzana, a powietrze chłodne, powstają miraże. Gorąca ziemia ogrzewa warstwę powietrza tuż nad sobą. Gdy światło przechodzi przez zimne powietrze do warstwy gorącego, ulega ono załamaniu. Warstwa bardzo ciepłego powietrza przy ziemi załamuje światło z nieba prawie do zagięcia w kształcie litery U. Nasz mózg myśli, że światło porusza się po linii prostej – nie widzi obrazu jako zakrzywionego. Prowadzi to do powstania fatamorgany.

Burze piaskowe powstają przy silnych wiatrach, które tworzą się na skutek wtargnięcia chłodnego powietrza polarnego na ciepłe obszary pustynne. Zjawisko to może również powstawać w wyniku działania fenów - schodzących z gór ciepłych i suchych wiatrów. W skrócie proces powstawania można opisać tak - rozgrzany słońcem piasek ogrzewa również powietrze znajdujące się nad nim, to wznosi się, wraz z podnoszonymi drobinkami, powodując silny wiatr.

ZOBACZ TEŻ: Jak powstają burze piaskowe i gdzie występują. Czy zdarzają się w Polsce?