Państwo, które przyniosło śmierć milionom. 95 lat temu powstał Związek Radziecki

"Władza we wszystkich krajach wchodzących w skład nowego imperium sprawowana była, w gruncie rzeczy, przez rosyjską partię komunistyczną, mającą swoje główne ośrodki decyzyjne w Moskwie. Terenowe oddziały partii bolszewickiej przeniknęły do wszystkich dziedzin życia publicznego (...). Każda organizacja o najbardziej nawet niewinnym charakterze podlegała teraz kontroli partii komunistycznej. Tak powstało pierwsze w historii państwo rządzone przez jedną partię" – charakteryzuje rządy komunistów w ZSRS amerykański sowietolog Richard Pipes w swojej książce "Komunizm".

W listopadzie 1917 roku w wyniku przewrotu, który przeszedł do historii pod nazwą rewolucji październikowej, władzę w Rosji przejęli bolszewicy z Włodzimierzem Leninem na czele. Proklamowali oni powstanie nowe państwa - Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (RSFRS). W następnym roku sowiecka Rosja otrzymała konstytucję. Propaganda komunistyczna przedstawiała przewrót bolszewicki 1917 roku jako "decydujący etap wielkiej rewolucji agrarnej i walki o posiadanie ziemi między chłopstwem a właścicielami ziemskimi”, naturalną konsekwencję procesu dziejowego, dopełnienie sensu historii. Jednym z pierwszych posunięć bolszewików po przejęciu władzy była rozprawa z tzw. wrogami ludu przy zastosowaniu brutalnych metod terroru. W tym celu w grudniu 1917 roku utworzono tajną policję – Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (WCzKa; Czeka), na czele której stanął Feliks Dzierżyński. Ofiarami bolszewików padli m.in. członkowie carskiej rodziny ze zdetronizowanym Mikołajem II na czele.

Początkowo Lenin planował eksport rewolucji na Zachód, jednak latem 1920 roku pochód Armii Czerwonej do ogarniętych nastrojami komunistycznymi Niemiec został zatrzymany przez Wojsko Polskie. W związku z tym bolszewicy zmienili plany i przystąpili do wdrażania komunizmu w powstałym niedawno państwie sowieckim. Jego kształt terytorialny zależał od wyniku trwającej od 1917 roku rosyjskiej wojny domowej (między bolszewikami i tzw. białymi). Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną bolszewicy instalowali własne rządy, proklamując hasło "władza w ręce rad”. Na zajętych terytoriach tworzono sowieckie republiki i okręgi autonomiczne. Oprócz RFSRS do 1920 roku powstały m.in. Ukraińska SRS i Białoruska SRS.

Głównym problemem dla bolszewików było określenie zakresu uprawnień poszczególnych republik w ramach federacji, którą w niedalekiej przyszłości planowano utworzyć. Jednym z narodów nierosyjskich, który domagał się od bolszewików regulacji związanych z przyszłą państwowością, byli Gruzini. W lutym 1921 roku na terytorium Gruzji wkroczyła Armia Czerwona, a zwolennicy daleko idącej autonomii państwa zostali poddani sowieckim represjom. Na X Zjeździe Rosyjskiej Partii Komunistycznej w marcu 1921 roku pełniący obowiązki komisarza ludowego ds. narodowościowych Stalin wyjaśniał, że federacja republik powinna być państwem z dominującą rolą sowieckiej Rosji. Przyszły dyktator dążył do przyłączenia republik do RSFRS przy zachowaniu ich ograniczonej autonomii. "Zdaniem Stalina nierosyjskie socjalistyczne republiki radzieckie razem z republikami autonomicznymi, okręgami, a także obwodami, muszą zjednoczyć się z państwem wielkorosyjskim pod przywództwem bolszewików" – wyjaśnia David Marples w "Historii ZSRR”. Stanowisko Stalina kłóciło się z głoszoną jeszcze niedawno przez bolszewików zasadą samostanowienia narodów, co było m.in. powodem jego krytyki przez Lenina. 30 grudnia 1922 roku uczestnicy I Zjazdu Rad w Moskwie zatwierdzili utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). "Nowe państwo związkowe będzie godnym ukoronowaniem założonych już w październiku 1917 roku podstaw pokojowego współżycia i braterskiej współpracy narodów, stanie się ono prawdziwą ostoją przeciwko światowemu kapitalizmowi i nowym zdecydowanym krokiem na drodze do zjednoczenia ludzi pracy wszystkich krajów w jedną światową Socjalistyczną Radziecką Republikę" – zapisano w dokumencie.

Najważniejsze decyzje dotyczące ZSRS należały do Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad. Głównym organem ustawodawczym ZSRS był Centralny Komitet Wykonawczy (CKW), w skład którego wchodziła Rada Narodowości i Rada Związku. Władzę wykonawczą sprawowała Rada Komisarzy Ludowych. Jej pierwszym szefem został Lenin. "Centralny rząd w Moskwie otrzymał decydujący głos w sprawach obronności, budżetu państwa, bezpieczeństwa narodowego, kontroli granic, handlu z zagranicą, reprezentowania państwa na arenie międzynarodowej i transportu” – wylicza Marples. Jak wyjaśnia, rzeczywista władza kierownicza w ZSRS należała tylko i wyłącznie do partii komunistycznej. "Na papierze konstytucja nie budziła większych zastrzeżeń, ponieważ nie wynikało z niej, na czym tak naprawdę polega istota moskiewskich rządów, czy też wrodzona skłonność postleninowskich przywódców partyjnych do skupiania całej władzy we własnych rękach (...). To nie Rady Delegatów, ale partia rządziła ZSRR i sterowała jej polityką” – zauważa historyk. 31 stycznia 1924 r. ogłoszono konstytucję ZSRS.

Po śmierci Lenina, która nastąpiła 10 dni przed wejściem w życie ustawy zasadniczej, w ZSRS rozgorzała walka o władzę – w jej wyniku odsunięto od rządów Lwa Trockiego, a państwem kierował tzw. triumwirat: Stalin, Lew Kamieniew i Grigorij Zinowjew.

Ostatecznie pierwszą osobą w państwie stał się Stalin, który zaprowadził w nim totalitarne rządy oparte na terrorze. Lata 30. XX stulecia to okres stalinowskich represji, które nasiliły się zwłaszcza w latach 1937-1938 (tzw. Wielki Terror), kiedy to – jak wynika z sowieckich dokumentów - aresztowano ponad 1,5 mln osób, z czego ok. 700 tys. rozstrzelano. Procesy przed sądami doraźnymi najczęściej kończyły się karą śmierci lub dożywotnim zesłaniem do łagrów. Czystki nie ominęły elit partyjnych i wojskowych – Stalin krwawo rozprawił się m.in. z Zinowjewem i Kamieniewem, a także z marszałkiem Michaiłem Tuchaczewskim. Represjonował także duchowieństwo wydając rozkazy zamordowania ponad 100 tys. duchownych. Terror komunistyczny w Związku Sowieckim ustał dopiero z chwilą śmierci Stalina w 1953 r. Stephane Courtois w "Czarnej księdze komunizmu" pisze, że zbrodnie komunizmu w ZSRS pochłonęły życie 20 milionów ludzi (z czego 11 mln zmarło wskutek głodu) oraz trudną do ustalenia liczba ofiar sowieckich deportacji, zesłań, pracy w łagrach. Ofiarami Stalina były także tysiące Polaków – według niektórych szacunków do 1938 roku NKWD zamordowało nawet 140 tys. Polaków, będących obywatelami sowieckiego państwa. Represjonowano ich także po wybuchu II wojny światowej, czego przykładem była zbrodnia katyńska dokonana w 1940 roku na prawie 22 tys. obywatelach polskich, głównie oficerach Wojska Polskiego, urzędnikach państwowych i inteligencji. "Bezprecedensowemu zabijaniu żywych towarzyszyła kampania zwalczania wolności słowa, której celem było wywołanie wrażenia jednomyślności w społeczeństwie. Niszczono więc ludzi zarówno fizycznie, jak i umysłowo" – podkreśla Pipes.

ZSRS rozpadł się 8 grudnia 1991 r. na mocy układu białowieskiego podpisanego przez przywódców Rosji - Borysa Jelcyna, Białorusi - Stanisława Szuszkiewicza, i Ukrainy – Leonida Krawczuka. Sukcesorem Związku Sowieckiego, a zarazem największym państwem powstałym po jego rozpadzie jest Federacja Rosyjska.

Autor: momo/adso / Źródło: PAP