Te rzeczy miał przy sobie, gdy trafił do niemieckiego obozu. Szukają krewnych pana Stanisława, by je oddać

- Czuję, że jestem blisko i mam nadzieję, że w najbliższych tygodniach wszystko się wyjaśni – mówi Maciej Gaszek, pasjonat historii Gostynia, zwłaszcza tej z czasów II wojny światowej. Od ośmiu lat prowadzi z przyjacielem Mariuszem Sobeckim stronę internetową, na której prezentują zdjęcia Gostynia i tropią związane z nimi historie.

OGLĄDAJ TVN24 NA ŻYWO W TVN24 GO>>>

Maciej Gaszek: My nie tylko patrzymy na zdjęcia, my je czytamy. Widzimy budynki, których na nich już albo jeszcze nie ma. Rozpoznajemy osobistości, które inni pomijają. Po cenne historycznie zdjęcie jesteśmy w stanie wyruszyć do miejsc oddalonych o wiele kilometrów.

 TVN24: To czego pan jest teraz tak blisko?

Maciej: Odnalezienia rodziny Stanisława Sobczyka, więźnia obozu koncentracyjnego Neuengamme. To ósma taka sprawa, której się podejmuję. Każda historia, którą próbuję rozwikłać jest inna i w każdej się zatracam aż ustalę to na czym mi zależy. Dotychczas wszystkie moje śledztwa zakończyły się odnalezieniem krewnych i przekazaniem im pamiątek. Mam nadzieję, że i tym razem się uda.

O Stanisławie usłyszał niedawno, bo 19 czerwca. To wtedy do Macieja zadzwoniła Małgorzata Przybyła z Arolsen Archives w Bad Arolsen w Niemczech. To instytucja, której powierzono dokumentacje oraz rzeczy osobiste skonfiskowane więźniom w obozach koncentracyjnych. Jedna z ponad dwóch tysięcy szarych kopert z pamiątkami należy do Stanisława Sobczyka. Co w niej jest? Portfel, kilkanaście stron dokumentów, zdjęcia, lufka do papierosów i dziesięć groszy.

Małgorzata Przybyła: Jeśli chodzi o dokumenty to zachowało się zgłoszenie do zameldowania w celach policyjnych i karty opłat skarbowych, na których były przyklejane znaczki skarbowe na okres zatrudnienia Stanisława w danym przedsiębiorstwie. Jest też dowód zameldowania, talon na buty robocze z gumową podeszwą, kartki na papierosy i książeczka pracy.

Maciej: Myślałem, że z tych pamiątek, które zostały wyciągniemy sporo danych. Ale okazało się, że tak na prawdę nie ma za dużo informacji o Sobczyku. W pozostałych po nim dokumentach próżno szukać imion rodziców czy adresu zameldowania. Gdyby taki był podany zawsze można pojechać do jego dawnego domu i sprawdzić, czy jeszcze mieszka tam rodzina, albo czy ktoś wie, co się z nimi stało.

A co wiadomo? Z dokumentów wynika, że Stanisław Sobczyk urodził się w 1914 roku w Łuszczanowie, czyli miejscowości, która obecnie znajduje się na terenie powiatu jarocińskiego. Gdy wybuchła wojna miał 25 lat. Nie wiadomo, czy zdążył się ożenić, albo czy miał dzieci. Trudno nawet dokładnie określić jak zarabiał na życie. W jego książeczce pracy są trzy wzmianki o miejscu zatrudnienia.

Maciej: Z tych wpisów wynika, że od 2 lipca 1934 roku do 31 grudnia 1938 roku pracował u Oskara Lange w Bilsku. Nazwa miejscowości jest zapisana błędnie. Najprawdopodobniej chodzi o obecne Bielsko, czyli wieś w gminie Orchowo w powiecie słupeckim.

Z kolei od 1 września do 30 października 1939 roku Sobczyk pracował u doktora Barnarczyka w Orchheim Kreis.

Maciej: W tym wpisie też popełniono błąd. Z tego, co udało mi się ustalić to w tamtym czasie w Orchheim, czyli w Orchowie działał doktor Bernardczyk. Dotarłem nawet do jego krewnego, który sprawdził swoje źródła i potwierdził, że w czasie okupacji u doktora pracowało trzech mężczyzn: dwóch kierowców i jeden pan złota rączka, który zajmował się dosłownie wszystkim. Czy którymś z nich mógł być Sobczyk? Trudno powiedzieć.

Stanisław pracował u doktora tylko dwa miesiące. Potem znów znalazł zatrudnienie u Oskara Lange. Czym dokładnie się zajmował? W jego papierach, w rubryce "zatrudnienia" wpisano wszędzie "knecht", co w dokładnym tłumaczeniu oznacza "sługa".

Maciej: U Oskara Lange pracował od 1 listopada 1939 roku aż do 15 stycznia 1945 roku, więc właściwie całą wojnę. Niestety nie wiadomo, co dokładnie działo się z nim po 15 stycznia. Zakładamy z Małgorzatą, że krótko potem mógł trafić do obozu w Neuengamme.

W Neuengamme znajdował się największy obóz koncentracyjny w północnej części Niemiec. Według wstępnych założeń osadzeni tam więźniowie mieli produkować cegły, która miała posłużyć do inwestycji planowanych przez nazistów w Hamburgu. Do obozu trafiali obywatele ze wszystkich okupowanych krajów na terenie Europy. Najczęściej zsyłano tam za karę robotników przymusowych oraz osoby, które brały udział w ruchu oporu. Początkowo najwięcej więźniów pochodziło z Polski. Pod koniec wojny najwięcej było obywateli sowieckich. *

Maciej: Nie wiemy, kiedy dokładnie Sobczyk trafił do Neuengamme. To była już końcówka II wojny światowej. Podejrzewam, że ewidencja obozowa była już wtedy w rozsypce. Świadczyć może o tym również fakt, że Sobczykowi nie nadano numeru obozowego.

Przez obóz w Neuengamme przeszło 106 tysięcy więźniów, w tym blisko 17 tysięcy Polaków. Szacuje się, że życie straciło tam 55 tysięcy osób. Udokumentowano śmierć 43 tysięcy z nich.

Małgorzata: W przypadku Sobczyka nie wiemy, jak i kiedy zginął. Jest kilka scenariuszy, które można wziąć pod uwagę. Może był jednym z uczestników marszu śmierci, podczas którego wielu więźniów ginęło z głodu, wycieńczenia, albo zostawało po prostu rozstrzelanych po drodze. Niewykluczone też, że zginął w katastrofie morskiej w Zatoce Lubeckiej.

Chodzi o tragiczne wydarzenia z 3 maja 1945 roku. W ostatnich dniach kwietnia Brytyjczycy byli już coraz bliżej Hamburga. Dlatego naziści mieli coraz mniej czasu, by pozbyć się dowodów na popełnianie przez nich zbrodnie. W związku z tym szef SS Heinrich Himmler wydał rozkaz, z którego wynikało, że żaden więzień obozu koncentracyjnego nie może wpaść w ręce aliantów. Wówczas zapadła decyzja o przeniesieniu więźniów z Neuengamme na dwa statki pasażerskie zakotwiczone w Zatoce Lubeckiej – "Cap Arcona" i "Thielbek".

"Pod koniec kwietnia do Lubeki pociągami towarowymi i pieszo docierają tysiące więźniów, którzy następnie zostają umieszczeni na znajdujących się w znacznej odległości od brzegu statkach. "Cap Arcona", luksusowy parowiec przewidziany do transportu 850 pasażerów, musi nagle pomieścić na pokładzie około 4300 więźniów. Do tego doliczyć należy około 400 wartowników i niemal 100 członków załogi. Więźniowie nie mieli dostępu do wody pitnej ani do żywności. W dniu 3 maja 1945 roku brytyjskie samoloty bombardują oba statki" – podaje Arolsen Archives.

Małgorzata: Naziści dokładnie wiedzieli, co robią. Brytyjczycy byli przekonani, że na statkach znajdują się naziści, którzy próbują uciec z Niemiec. Nie mieli pojęcia, że na jednostkach byli bezbronni więźniowie.

Z około 7 tysięcy osób przeżyło zaledwie około 600 osób. **

"Więzień obozu Neuengamme, który przeżył katastrofę, bo nie umiał pływać". PRZECZYTAJ W MAGAZYNIE TVN24>>>

Maciej Gaszek od dwóch tygodni sprawdza każdy, nawet najmniej prawdopodobny ślad dotyczący Stanisława Sobczyka. Pierwsze kroki kierował do Archiwum Państwowego w Kaliszu. Bingo.

Maciej: Znalazłem dokument potwierdzający narodziny Stanisława Sobczyka. Data idealnie się zgadza. Dowiedziałem się też, że jego rodzicami byli Antonina i Ignacy Sobczyk. Skontaktowałem się z sołtysem Łuszczanowa. Z tego, co mi przekazał wygląda na to, że w tej miejscowości nie mieszka już nikt o tym nazwisku, ale to przecież nie oznacza, że nie ma tam nikogo z rodziny Sobczyka.

To jeden trop. Jest też drugi.

Maciej: Sprawdzam tam okolice Bielska, gdzie Sobczyk pracował w czasie okupacji. Ostatnio otrzymałem też wiadomość, że jacyś potomkowie Sobczyka mogą mieszkać w Wilkowyi koło Jarocina. Będę się w tej sprawie kontaktował z tamtejszym księdzem. Może w księgach parafialnych są jakieś dane, które pozwolą mi zrobić kolejny krok w poszukiwaniach. Liczę, że się uda.

Arolsen Archives to Międzynarodowe Centrum Badań Nazistowskich Prześladowań w Niemczech. To instytucja, która od kilkudziesięciu lat sprawuje pieczę nad największym archiwum dokumentów dotyczących różnych grup ofiar reżimu nazistowskiego. W ich zbiorach znajdują się informacje dotyczące losów 17,5 miliona ludzi.

Małgorzata: Już przed zakończeniem drugiej wojny światowej alianci mówili o tym, że trzeba będzie stworzyć urząd, który zajmie się poszukiwaniami zaginionych osób, które mogły być przez nazistów kierowane na prace przymusowe lub, które trafiały do obozów koncentracyjnych. Początkowo takimi działaniami zajmował się brytyjski Czerwony Krzyż. I to tam spływały po wojnie pierwsze zapytania.

Z czasem to trudne zadanie powierzano kolejnym instytucjom, które pomagały rodzinom odpowiedzieć na podstawowe pytanie: co się stało z moim krewnym? We Frankfurcie nad Menem utworzono pierwsze biuro poszukiwawcze. Jego filie powstały również w każdej ze stref okupacyjnych. Biura starały się zwrócić rodzinom odnalezione rzeczy.

Małgorzata: Alianci zabezpieczyli listy osób deportowanych w czasie wojny oraz dokumentacje z wyzwalanych obozów koncentracyjnych. Sporą rolę odegrali tu też sami więźniowie, którzy starali się zachować jak najwięcej dowodów. W dokumentacji znalazły się między innymi informacje o skonfiskowanych więźniom rzeczach osobistych.

Esesmanom co prawda udało się wywieźć z Neuengamme koperty z rzeczami osobistymi więźniów oraz odzież należącą do około pięciu tysięcy osób, ale nie udało im się skutecznie zatrzeć śladów zbrodni. "Effekten" zostały wkrótce odnalezione w Szlezwiku-Holsztynie. Wraz z rzeczami osób z obozów koncentracyjnych Bergen-Belsen i Dachau zostały one przekazane do archiwum. Łącznie było to około 4800 opisanych szarych kopert. Ponad 800 z nich należało do Polaków.

Małgorzata: Dlaczego przykładano taką wagę do tego, by dokładnie opisać, skąd dany więzień przyjechał i jaki miał ze sobą zegarek albo ile fotografii? Wydaje mi się, że to była taka forma samoobrony. Jeśli ktoś miał dużo pracy papierkowej, to nie był oddelegowywany do bezpośrednich prac w samym obozie. Być może stąd tak obszerna dokumentacja. Dzięki niej dziś możemy zwrócić rodzinom to, co im się od dawna należy.

Mimo wielu starań biurom poszukiwawczym nie udało się zwrócić wszystkich pamiątek. W 1963 roku odpowiedzialność za prawie 5 tysięcy pozostałych kopert i dalsze poszukiwania przejęło Arolsen Archives ( wtedy znane jako International Tracing Service - przyp. red.). Obecnie w placówce wciąż znajduje się ponad 2 tysiące kopert. Od zakończenia wojny minęło już 76 lat. Z roku na rok powierzanie pamiątek krewnym staje się trudniejsze.

Małgorzata: Coraz mniej mamy zgłoszeń od rodzin, które chcą się dowiedzieć, co stało się z ich krewnymi. Dlatego w 2016 roku stwierdziliśmy, że musimy trochę odwrócić bieg naszych działań. Nie tylko czekać na zgłoszenia i na nie odpowiadać, ale też próbować odnaleźć rodziny na własną rękę. Nie było łatwo. W wielu przypadkach do ustalenia krewnych brakuje nawet podstawowych informacji jak data i miejsce urodzenia, imiona rodziców. W wielu nazwiskach są też błędy, co też utrudnia zadanie. Dlatego chętnie nawiązujemy współpracę z historykami, stowarzyszeniami czy lokalnymi pasjonatami historii. Takim osobom z racji doświadczenia i znajomości konkretnego terenu często jest łatwiej znaleźć jakiś punkt zaczepienia.

ZOBACZ ONLINE WSPÓLNĄ WYSTAWĘ AROLSEN ARCHIVES I MUZEUM STUTTHOF W SZTUTOWIE. #StolenMemory >>>

Maciej: Za każdym razem, gdy udaje się odnaleźć rodzinę któregoś z więźniów to są to wielkie emocje. I dla nas szukających, i dla tych niespodziewanie odnalezionych. W takich chwilach zawsze są łzy. I trudno się dziwić. Z jednej strony przywracamy tożsamość rodzinom, które często nie są świadome tragicznych losów swoich bliskich, a z drugiej strony przywracamy pamięć tym, o których już dawno nikt nie wspominał.

Małgorzata: Traktuję moją pracę jak misję. Ktoś mi kiedyś powiedział, że my nie zwracamy ludziom pamiątek po ich bliskich. My im przynosimy relikwie, ostatnie osobiste przedmioty, które trzymali w rękach nim trafili do piekła. W naszym archiwum jest wiele dowodów na to, że jak się bardzo chce i jest się zdeterminowanym to można góry przenosić. Można nie mieć żadnych konkretnych danych, a jednak dotrzeć po nitce do kłębka.

Od 2016 roku Arolsen Archives dotarło do 550 rodzin, w tym do 110 z Polski.

* Dane z KZ-Gedenkstätte Neuengamme

** Dane z Arolsen Archives