Nowe sądy według PiS. Kluczowe dla obywateli zmiany

Trzecie czytanie i ostateczne głosowanie Sejmu nad prezydenckimi projektami ustaw o Krajowej Radzie Sądownictwa ma odbyć się w piątek 8 grudnia. Na dzień przed tym rozstrzygnięciem przeanalizowaliśmy, co ostatecznie znalazło się w przygotowywanych projektach i w jaki sposób ustawy zmienią polskie sądy, do których każdego roku wpływa kilkanaście milionów spraw obywateli. W 2016 roku na przykład polskie sądy- według danych Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości - rozpatrzyły 15 milionów spraw, z czego milion "przeszedł" z roku poprzedniego.

Sądy nie tylko osądzają czyny i karzą lub uniewinniają obywateli, którzy weszli w konflikt z prawem. W sądach rozstrzygają się spory o pieniądze, o majątek, o rozwód, o spadek, o ustanowienie opieki nad dzieckiem. To sądy rozstrzygają, czy rodzinie mającej kłopoty wychowawcze można odebrać dziecko. Sądy pilnują prawa własności prowadząc księgi wieczyste działek ziemi i budynków. To w sądach rozstrzyga się, czy zostaną zarejestrowane stowarzyszenia obywateli oraz to, na jakich warunkach mogą działać firmy mające osobowość prawną. Do sądu wreszcie może poskarżyć się każdy, kto uznał, że niesłusznie został zwolniony z pracy.

W rękach sędziów są też tak ważne decyzje jak choćby to, czy obywatel, którego prokurator podejrzewa o popełnienie przestępstwa, będzie czekał na proces na wolności, czy od razu za kratami aresztu.

Sądy wreszcie orzekają o tym, czy wybory (prezydenckie, parlamentarne, lokalne) oraz referenda są ważne, czy też należy je powtórzyć.

Ponieważ sądy decydują o ważnych, życiowych, często dramatycznych sprawach obywateli, ważna jest ich niezależność, podobnie jak niezawisłość sędziów w orzekaniu. Te wartości są fundamentalne w demokratycznych państwach prawnych. Chodzi o to, żeby sądy były wolne od zależności, układów i nacisków, a sędziowie orzekali tylko w oparciu o obowiązujące prawo, doświadczenie życiowe, zgromadzone dowody i nic więcej.

Wokół sądów od ponad roku toczy się ostry spór. Rządzące Prawo i Sprawiedliwość - zapewniając, że chodzi o większą kontrolę społeczną nad sądami i usprawnienie ich działania - forsuje projekty, które zwiększają nad sądami kontrolę ministra sprawiedliwości, prezydenta oraz sejmowej większości. Opozycja alarmuje, że dążenia ekipy rządzącej wprowadzą nie społeczny, a polityczny nadzór nad sądami, a to oznacza koniec niezależnego sądownictwa w Polsce.

W lipcu weszła już w życie jedna ustawa zmieniających ustrój sądownictwa w Polsce. Daje ona ministrowi sprawiedliwości prawo do swobodnego powoływania i odwoływania prezesów sądów powszechnych (rejonowych, okręgowych i apelacyjnych) bez zasięgania opinii zgromadzeń sędziów w zainteresowanych sądach. Z prawa tego minister w ostatnich miesiącach intensywnie korzysta. Wymienił już kilkudziesięciu prezesów i wiceprezesów sądów w różnych miastach Polski.

Na uchwalenie czekają zaś ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa - konstytucyjnym organie państwa stojącym na straży niezależności sądów oraz o Sądzie Najwyższym - sądzie, który rozpatruje wnioski o kasacje prawomocnych orzeczeń, wydaje uchwały wskazujące sądom powszechnym jak należy interpretować wątpliwe przepisy oraz m.in. orzeka o ważności wyborów parlamentarnych i prezydenckich oraz referendów ogólnokrajowych. Obie ustawy są obecnie po dwóch czytaniach w Sejmie i rozpatrzeniu przez komisję posła Stanisława Piotrowicza z PiS, która w nocy ze środy na czwartek 6/7 grudnia wprowadziła jeszcze ostatnie poprawki.

Obecnie Krajowa Rada Sądownictwa jest mieszanym ciałem, w którym zasiadają sędziowie wybrani przez zgromadzenia sędziów poszczególnych szczebli sądów, parlamentarzyści wskazani przez parlament, minister sprawiedliwości, przedstawiciel prezydenta RP oraz prezesi Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego

Projekt ustawy zmienia ten stan rzeczy. Parlament ma decydować nie tylko o tym, którzy posłowie i senatorowie zasiądą w KRS, ale również wybierać 15 sędziów do składu rady. W projekcie jest poprawka, wedle której część kandydatów na sędziów do KRS mają wskazywać kluby opozycyjne. Nie zmienia to jednak faktu, że sędziów do Krajowej Rady będą delegować politycy. I - jak wiele na to wskazuje - będą to sędziowie wskazani głównie przez rządzące Prawo i Sprawiedliwość. Opozycja zapowiada bowiem, że nie przyłoży ręki do politycznej organizacji KRS.

Jednym z kluczowych zadań KRS jest opiniowanie i wskazywanie kandydatów na sędziów, których ostatecznie powołuje prezydent. Logika wydarzeń pokazuje, że jedną z pierwszych wielkich prac nowej Krajowej Rady Sądownictwa (w 92 procentach obsadzonej przez polityków) będzie wskazanie około tysiąca nowych sędziów.

Skąd ta liczba? Obecnie w sądach powszechnych jest - według różnych szacunków - 800-900 nieobsadzonych etatów sędziów. Od ponad roku minister sprawiedliwości nie ogłasza naboru na wolne stanowiska sędziowskie. Do tego przygotowana do ostatecznego głosowania w Sejmie ustawa o Sądzie Najwyższym zakłada, że wszyscy sędziowie tego sądu, którzy mają 65 lat i więcej (w tym obecna pierwsza prezes) przechodzą w stan spoczynku. Skład nowego Sądu Najwyższego również będzie musiała uzupełnić nowa Krajowa Rada Sądownictwa.

W tym miejscu warto odnotować, że zgodnie z założeniami projektodawców, najpierw zostanie wybrana nowa Krajowa Rada Sądownictwa po to, aby to ona mogła uzupełnić skład sędziowski Sądu Najwyższego. Ustawa o KRS ma bowiem wejść w życie dwa miesiące wcześniej niż ustawa o SN.

O tym, kto wkrótce otrzyma sędziowskie godności, zdecyduje KRS, w której na 25 członków 23 będzie pochodzić z politycznego wyboru (15 sędziów, czterech posłów, dwóch senatorów, minister sprawiedliwości i urzędnik prezydenta). Zanim dojdzie do ostatecznego wskazania przez radę kandydata na sędziego, poszczególne kandydatury opiniuje specjalny zespół KRS. Jedna z poprawek przyjętych w ostatniej chwili stanowi, że zespół ten za każdym razem ma mieć mieszany charakter. Ma składać się z sędziów i parlamentarzystów. Nie może składać się tylko z sędziów lub tylko z parlamentarzystów.

Według najnowszych ustaleń komisji Stanisława Piotrowicza z nocnych obrad 6/7 grudnia, sędziów kandydujących do Krajowej Rady Sądownictwa będą mogli zgłaszać do Sejmu obywatele i sami sędziowie. Nie będą zaś mogli - co proponowała część PiS wcześniej - zgłaszać kandydatów do KRS prokuratorzy, adwokaci, radcy prawni i notariusze. Zgłoszenie te - przypomnijmy - dotyczą jedynie kandydatów do KRS. Ostateczną decyzję zawsze ma podejmować większość posłów.

Nowy Sąd Najwyższy stanie w obliczu konieczności rewizji części prawomocnych wyroków, jakie zapadły w ciągu minionych dwudziestu lat w Polsce. Przewiduje to instytucja skargi nadzwyczajnej - zaprojektowana przez prezydenta i wstępnie zaakceptowana przez sejmową Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka.

W trybie nadzwyczajnym będzie można zaskarżyć każdy wyrok (bez wykroczeń i wykroczeń skarbowych), który "narusza zasady lub wolności i prawa człowieka", "rażąco narusza prawo" bądź jest "oczywiście sprzeczny" z treścią materiału dowodowego.

Skargę nadzwyczajną mają móc wnosić: prokurator generalny, rzecznik praw obywatelskich oraz w sprawach, którymi się zajmują: prezes Prokuratorii Generalnej, rzecznik praw dziecka, rzecznik finansowy, przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego, prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dopisany między pierwszym a drugim czytaniem).

Nie będą mogły wnosić zaś skargi nadzwyczajnej grupy posłów i senatorów. Tę propozycję prezydenta posłowie skreślili między pierwszym a drugim czytaniem.

Skargi nadzwyczajne mają być możliwe również na wyroki sądów wojskowych. Tę poprawkę komisja dopisała w czasie nocnych obrad.

Sąd Najwyższy ma orzekać w sprawach skarg nadzwyczajnych w obecności ławników. Ławnik sądu najwyższego to nowość, bo do tej pory w Sądzie Najwyższym - rozstrzygającym najpoważniejsze i najbardziej skomplikowane kwestie - orzekali tylko zawodowi sędziowie. Ławnicy mają otrzymywać rekompensatę za utracone dochody z tytułu zasiadania w Sądzie Najwyższym. Gdyby zasiedli w nim dziś, dostawaliby 202 zł i 50 gr za każdy dzień zasiadania za stołem sędziowskim (5 procent przeciętnego wynagrodzenia w roku poprzednim).

Orzekając w sprawach skarg nadzwyczajnych, Sąd Najwyższy ma móc uchylić wyrok w całości lub w części (w części to najnowsza poprawka dodana podczas nocnej komisji).

Obecnie skargi nadzwyczajnej w polskim prawie nie ma. Sąd Najwyższy może wprawdzie zrewidować prawomocne wyroki, ale tylko te, wobec których przysługuje tzw. skarga kasacyjna i tylko pod warunkiem, że wniosek o kasację wpłynie w przewidzianym prawem terminie, a nie po kilkunastu latach.

Po ewentualnym wejściu w życie nowych praw prezydenta i PiS skarga nadzwyczajna i skarga kasacyjna będą funkcjonować równolegle.

W ciągu ostatnich 20 lat - jak szacuje część prawników - w polskich sądach zapadło około 60 milionów orzeczeń. Jeżeli w trybie skargi nadzwyczajnej zostanie zaskarżony tylko promil z nich, Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych nowego Sądu Najwyższego będzie miała do rozpoznania 60 tysięcy spraw.

Przygotowany do uchwalenia projekt ustawy o Sądzie Najwyższym powołuje nową superinstytucję. Ma być ona formalnie jedną z izb Sądu Najwyższego o nazwie Izba Dyscyplinarna. W praktyce jednak jej umocowanie prawne przewiduje dużą autonomię, by nie powiedzieć - daleko idącą niezależność od pierwszego prezesa Sądu Najwyższego.

Izba Dyscyplinarna - jak sama nazwa wskazuje - ma prowadzić sprawy dyscyplinarne sędziów, którzy dopuścili się przewinień w służbie oraz uchylać immunitety sędziom podejrzanym o popełnienie pospolitych przestępstw.

Sędziowie Izby Dyscyplinarnej mają otrzymywać pensje o czterdzieści procent wyższe niż sędziowie pozostałych izb Sądu Najwyższego. Prezes Izby Dyscyplinarnej ma mieć osobną kancelarię, osobny wydzielony budżet. Prezydent ma powoływać prezesa Izby Dyscyplinarnej bez zasięgania opinii pierwszego prezesa Sądu Najwyższego. Poprawka dodana między pierwszym a drugim czytaniem wręcz tego prezydentowi zabrania.

Posłowie z komisji sprawiedliwości między pierwszym a drugim czytaniem dodali poprawki przyspieszające start działania Izby Dyscyplinarnej i powołanie sędziów do niej. W pierwszym rzucie mają być to wyłącznie sędziowie, którzy wcześniej nie orzekali w Sądzie Najwyższym.

W postępowanie dyscyplinarne sędziów przed Sądem Najwyższym w każdej chwili ma móc włączać się minister sprawiedliwości (obecnie Zbigniew Ziobro, członek klubu PiS), za pośrednictwem swojego rzecznika dyscyplinarnego. W składach orzekających Izby Dyscyplinarnej - osądzającej przewinienia sędziów - również mają zasiadać ławnicy.

Do tej superizby mają trafić też sprawy dyscyplinarne innych zawodów prawniczych. Adwokaci, radcowie prawni, notariusze mają wprawdzie swoje samorządy zawodowe i swoje procedury dyscyplinarne. Ostatecznie jednak osądzeni przez kolegów prawnicy mają prawo (również dziś) odwołać się do Sądu Najwyższego. Posłowie doprecyzowali w prezydenckim projekcie, że to właśnie Izba Dyscyplinarna ma zajmować się również sprawami innych prawników, a nie tylko sędziów.

Obecnie sądami dyscyplinarnymi dla sędziów są sądy apelacyjne (I instancja) i Sąd Najwyższy (II instancja). W Sądzie Najwyższym nie ma osobnej, wydzielonej, niezależnej od pierwszego prezesa izby dyscyplinarnej. Sprawy dyscyplinarne sędziów rozpatruje jeden z wydziałów Izby Karnej.

W sprawach przygotowywanych przez PiS zmian w sądownictwie opozycja, organizacje sędziowskie, Krajowa Rada Sądownictwa, rzecznik praw obywatelskich, organizacje społeczne oraz międzynarodowe (Komisja Wenecka przy Radzie Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Europejska Sieć Rad Sądownictwa) alarmują, że są to zmiany godzące w podstawowe standardy demokratycznego państwa prawnego.

Wśród głównych zarzutów wymieniane są;

- wybór sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa przez polityków, a nie przez samych sędziów, jako mechanizm godzący w niezależność wymiaru sprawiedliwości;

- wygaszenie kadencji obecnej Krajowej Rady Sądownictwa, której długość trwania określa Konstytucja, nie może być więc ona skrócona mocą zwykłej ustawy;

- przerwanie kadencji obecnej pierwszej prezes Sądu Najwyższego, z powodów jak wyżej, czas trwania tej kadencji również określona jest w Konstytucji;

- wprowadzenie skargi nadzwyczajnej jako instrumentu godzącego w stabilność prawa i orzeczeń sądów.

Jeżeli w piątek 8 grudnia Sejm uchwali ustawy o Sądzie Najwyższym i Krajowej Radzie Sądownictwa, trafią one do Senatu. Jeżeli Senat nie zgłosi poprawek, trafią one do podpisu prezydenta. Jeżeli prezydent je podpisze, zostaną skierowane do druku w Dzienniku Ustaw. Mają wejść w życie:

- o Krajowej Radzie Sądownictwa - po 30 dniach od ogłoszenia;

- o Sądzie Najwyższym - po trzech miesiącach od dnia ogłoszenia.

Autor: jp\mtom / Źródło: tvn24.pl