"Historia Zagłady jest częścią historii Polski, częścią historii Polaków. Również częścią mojej, osobistej historii"

OGLĄDAJ CAŁY REPORTAŻ NA TVN24 GO>>>

Zaczęło się od tego, że Wojciech Szumowski przybył do Goszyc w województwie małopolskim, żeby przysłuchiwać się debacie, której punktem wyjścia była dwutomowa praca historyczna "Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski" pod redakcją Barbary Engelking i Jana Grabowskiego. To podsumowanie projektu badawczego realizowanego przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów: pięć lat pracy na trzech kontynentach, dokumenty w dziewięciu językach, 1700 stron, daty i nazwiska. Publikacja opowiada o strategiach przetrwania polskich Żydów w czasie okupacji. Skrupulatnie, powiat po powiecie. Na podstawie dostępnych relacji autorzy opisali losy ukrywających się, tych, którzy im pomagali, a także tych, którzy denuncjowali i skazywali na śmierć.

Praca wywróciła do góry nogami nasze wyobrażenia o tej części Zagłady, która dokonała się na terenach okupowanej przez Niemców Polski. Ujawniła ogromną wyrwę w naszej świadomości historycznej – do czego przyznaje się także Wojciech Szumowski. Podczas pobytu w Goszycach usłyszał współczesną opowieść o żydowskim dziecku mieszkającym w Polsce. Kiedy wróciło ze szkoły, zapytało ojca: "Tato, gdzie jest to miasto Getto, do którego mamy się przeprowadzić?". – To był jeden z powodów, dla których zacząłem pracować nad tym filmem – przyznaje Szumowski.

Dokumentalista w Niepołomicach pod Krakowem mieszka od kilku lat. – Wyruszam w podróż po mieście i jego okolicach opisanych w książce. W trakcie czytania wyłania się postać Irenki Glück. Miała 15 lat. Mieszkała w Krakowie, a później w Niepołomicach. Opisała swoje życie nastolatki w zwykłym pamiętniku. Jedne opisy szokują nową, nieznaną mi prawdą, a inne urzekają pragnieniem życia – mówi Wojciech Szumowski.

Kiedy 1 września 1939 roku o świcie warkot silników lotniczych obudził mieszkańców Niepołomic, wielu myślało, że to ćwiczenia. Do Niepołomic Niemcy weszli rano 8 września 1939 roku. W chaosie pierwszych dni września nastąpiły liczne włamania do pozostawionych przez uciekających domów i sklepów - dokonywane przez miejscowych. Przedmiotem kradzieży stawały się rzeczy przedstawiające jakąkolwiek wartość.

Wśród obrabowanych znaleźli się Pola i Chaim Klaibergerowie. Z ich sklepu na początku września skradziono buty, krawaty, kosmetyki i torebki damskie warte około 10 tysięcy złotych. W tym samym czasie z ich domu ukradziono zegar, kryształy, bieliznę.

- Gdy czytam historię Niepołomic, natrafiam na postać Jana Ratajczaka, granatowego policjanta, poznaniaka. Wraz z nim pojawiają się inni policjanci, już miejscowi. To tu, w Niepołomicach, był komisariat policji i dopiero w Bochni mieścił się posterunek żandarmerii obsadzony przez Niemców. Historia policji granatowej to historia wymazywana z pamięci, biała plama w opowieściach o drugiej wojnie światowej – mówi Wojciech Szumowski.

Mieszkaniec Niepołomic Janusz Jagła potwierdza, że Jan Ratajczak był komendantem policji granatowej w Niepołomicach. – Pewno wielu rzeczy nie musiał robić, ale robił. Może był nadgorliwy. Był "nieprzyjemny" w stosunku do mieszkańców Niepołomic na pewno i to dość delikatne słowo – przyznaje.

- Ratajczak był do wyzwolenia, dopóki Niemcy nie odeszli. On uciekł na Zachód czy w poznańskie i tam, różnie mówią, że powiesił się w celi czy został skazany. Wiem tylko, że zginął – przekazuje inny mieszkaniec Niepołomic, Jan Machnicki.

- Natknąłem się na wiele ciekawych zdjęć, w tym na człowieka z pistoletem na weselu. Nie wiedziałem, kto to jest, ale pokazałem osobom starszym i one mi powiedziały, że to jest Ratajczak – opowiada Jagła. – Widać człowieka butnego, palącego papierosa, z wyraźnie wystającą kaburą, że: "słuchajcie, ja mam broń, więc tu ode mnie z daleka, jestem silny, mocny". To jest człowiek postawny, nawet zawadiacki – ocenia. - Jeśli był zaproszony na wesele, to z różnych przyczyn. Może dla bezpieczeństwa tego wesela, bo on gwarantował swoją obecnością bezpieczeństwo weselników – mówi. – Zdjęcie to pochodzi ze znanej rodziny niepołomickiej i ktoś z tej rodziny uczestniczył w tym weselu – dodaje. Ale woli nie mówić, o którą konkretnie rodzinę chodzi. – Przecież to są często moi znajomi – podkreśla.

Niepołomice i Bochnia należały do przedwojennego powiatu bocheńskiego. Z Niepołomic do Bochni meldunki słał Ratajczak. Z Niepołomic do Bochni jeździł ojciec Irenki doktor Glück. To z Bochni przyjeżdżały patrole niemieckie do Niepołomic - aby dokonywać egzekucji.

- Wchodzę na cmentarz żydowski w Niepołomicach po raz pierwszy. Mieści się kilkaset metrów od mojego domu. Spodziewałem się zarośniętych nagrobków, nieładu. Ale nie, cmentarz jest zadbany, utrzymany w dobrym stanie – opowiada dokumentalista.

Oficjalnie za początek osadnictwa żydowskiego w Niepołomicach, uznaje się koniec XVIII wieku, mimo że osada żydowska istniała już za Kazimierza Wielkiego. Przed wybuchem drugiej wojny światowej miejscowość zamieszkiwały 432 osoby wyznania mojżeszowego. A chrześcijan w Niepołomicach żyło około dwóch tysięcy. Ortodoksyjny cmentarz żydowski został założony w drugiej połowie XIX wieku, a ostatniego pochówku dokonano w 1942 roku.

- Mój ojciec opowiadał, że na święta Żydzi zawsze przychodzili, składali życzenia świąteczne na Boże Narodzenie, na Wielkanoc – opowiada wieloletnia mieszkanka Niepołomic Barbara Biśta-Wagner. – Równocześnie na wszystkie żydowskie święta komendant prosił i mówił: "Kto z panów zgodzi się pójść z życzeniami do Gminy Żydowskiej?". Ojciec zawsze na ochotnika zgadzał się – dodaje.

- Pamiętam z czasów dzieciństwa, że prosto idąc ścieżką, wchodziłem na cmentarz żydowski. Ja go pamiętam, że on był duży. Wiele większy, co najmniej połowa z niego została zabrana. W tej chwili, idąc prosto ścieżką, wejdę do domu prywatnego, który tam jest – zauważa Janusz Jagła. – Pamiętam przykre wydarzenia, że niestety kilku niepołomiczan stamtąd wywoziło macewy i wrzucało je do fundamentów jako uzupełnienie, jako wypełnienie fundamentów – twierdzi.

Zwraca uwagę, że na kamieniach można było sczytać nazwiska osób, które zostały tam pochowane. – Kilkanaście lat temu wykosiliśmy trawę, zielska. Nawet, któryś tam krzyknął na mnie: "Jagła, ty Żydzie". Ja jestem Polakiem, nie jestem Żydem. Może mnie chciał obrazić, ale nie wiem co to za obraza – podkreśla.

Wojciech Szumowski mówi, że pierwszej grabieży cmentarza dokonali Niemcy w trakcie okupacji. – Niemiecka machina nazistowskiej ekonomii działała chciwie także na cmentarzach. Druga grabież zaczęła się po wojnie. Skute marmurowe tablice, na których były nazwiska zmarłych opowiadają nam o kolejnym etapie zagłady, o wymazywaniu historii istnienia społeczności niepołomickich Żydów – wskazuje. – Nazistowski plan dopełniany rękami pazernych gospodarzy. Zdzieranie tablic z imionami i nazwiskami, grabież nagrobków, to jest jak wymazywanie pamięci o konkretnym człowieku. Co byśmy czuli, gdyby ktoś zniszczył nasz rodzinny grób, nasze miejsce pamięci o najbliższych? – stawia pytanie.

- Z dużych miast wszystkich Żydów wywożono do małych miejscowości i również do Niepołomic przyszedł duży transport Żydów. I to, co wiem, to byli Żydzi z Łodzi i okolic Łodzi – mówi Barbara Biśta-Wagner. – I do nas, to Niemcy zarządzili, musieliśmy oddać duży pokój. Była to rodzina Sokołowskich. W prywatnych domach przymusowo odebrane było jedno pomieszczenie, największy pokój, i tam mieszkała cała rodzina – dodaje.

Według historyków do Niepołomic przybyło ,zmuszonych administracyjnymi rozporządzeniami niemieckich władz, około dwa tysiące osób z Krakowa i okolic. Małe miasteczko zmieniło się nie do poznania. Jego liczebność gwałtownie wzrosła i podwoiła się.

- Panie Samlickie były bardzo skromne, bardzo pobożne. Nie można im zarzucić, były uczciwe i oddane dla uczniów i Niepołomic – zapewnia Jan Machnicki. Janusz Jagła, który zna pamiętnik Ireny Glück, przyznaje że mieszkała na ulicy Wąskiej u pani Samlickiej, niedaleko jego domu. Samlicka była również jego nauczycielką.

- Pamiętnik Irenki czytałem wiele razy. Wielokrotnie próbowałem sobie wyobrazić dziewczynę, która zapisywała tak tragiczne chwile swojego życia. Pewnego dnia SMS-em przyszło z zagranicy jej zdjęcie. Niespodziewanie z mroków zgrozy wyłoniła się jej twarz – mówi Wojciech Szumowski.

Niepołomice należały do przedwojennego powiatu bocheńskiego, a w Bochni żył Aleksander Gutfreund. Gdy wybuchła wojna, był chłopcem młodszym od Irenki o kilka lat. Przeżył wojnę i jako dorosły człowiek opowiadał historię Żydów bocheńskich. Społeczności, do której jeździł ojciec Irenki, doktor Glück.

- Skończyłem dwie klasy do wybuchu wojny. Z chwilą, kiedy wojna wybuchła, nauka była przerwana, ale po jakimś czasie wróciliśmy do szkoły. Byłem w szkole kilka dni i wtedy wszystkich Żydów wyrzucili ze szkoły – opowiada Aleksander Gutfreund. – To był jeden z najcięższych dni w moim życiu, pomimo że przeszedłem bardzo dużo. I nie chodziło o to wyrzucenie ze szkoły, tylko ten sposób wyrzucenia – podkreśla.

- Gdyby doszedł do mnie mój wychowawca i powiedział: "Bardzo mi przykro, dzieci, ale dostałem rozporządzenie, musicie iść do domu. Mam nadzieję, że się kiedyś spotkamy". Ale nas zawołał z uśmiechem od ucha do ucha: "Żydki, do mnie. Weźcie tornistry, idźcie do domu i do niezobaczenia". We mnie to bardzo uderzyło, bo ja byłem patriotą polskim. Ja wprawdzie byłem Żydem, ale ja się uczyłem: "Kto ty jesteś? Polak mały. Jaki znak twój? Orzeł biały". Ja tak uważałem. I nagle mój wychowawca, mój nauczyciel, którego bardzo poważałem, nagle mi robi taką rzecz – wspomina.

Gutfreund dodaje, że spotkał wychowawcę po wojnie. – Nie powiedziałem do niego dzień dobry ani się do niego nie zwróciłem. Przeszedłem tak, jakby to był cień – dodaje.

Wojciech Szumowski mówi, że nie potrafi zrozumieć zachowania nauczyciela z Bochni. – Analiza antysemityzmu w przedwojennej Polsce oraz analiza niemieckiego rozporządzenia zgodnego z rasistowską ideologią, choć pomocna, nie wyjaśnia braku współczucia u tego człowieka – podkreśla.

- Kolejnym krokiem po nakreśleniu ludności żydowskiej opaskami, odebraniu jej praw ludzkich i obywatelskich, było oddzielenie jej od reszty społeczeństwa, tej chrześcijańskiej. Żydzi stawali się prawdziwymi obcymi w swoim kraju, a obcy to był intruz, wróg. Jego osoba, jego los często stawał się obojętny. Naziści wiedzieli, że ich ideologia egzekwowana przepisami prawa, skutecznie trafia w zakamarki ludzkich dusz – przyznaje dokumentalista.

Janusz Jagła z zawodu jest kuratorem sądowym. - Miałem podopiecznego w domu, o którym wiedziałem, że wcześniej w tym domu w czasie okupacji odbywały się modły, ponieważ synagogę Niemcy spalili – opowiada. – Będąc w tym domu zapytałem się, czy cokolwiek zostało po nich. I tam jedna pani powiedziała: "Wie pan co, panie Januszu? Na strychu, robiąc porządki, znaleźliśmy pod dachówką jedno zdjęcie". Był podpis, że to jest rodzina Mamesa – mówi.

Rodzina Mamesów żyła od wielu pokoleń w Niepołomicach. Brała czynny udział we wszystkich ważnych przedsięwzięciach lokalnej społeczności. Wspierała działalność charytatywną, przekazywała materiały budowlane na dom pomocy społecznej w mieście.

- Idąc w kierunku ulicy Kolejowej, a obecnie 3 maja, tam znajdował się pierwszy deweloper Niepołomic. Niejaki Mames. Z synem prowadzili skład drzewa i budowali domy, które jeszcze można gdzieniegdzie spotkać w Niepołomicach i ich charakterystyczny styl budowy – mówi Jan Machnicki. Wspomina też, że na placu wytwórnię oranżady prowadził Winstrauch. – To była bardzo duża hurtownia, rozwoził towar po okolicznych wsiach, sklepach żydowskich. Był bardzo renomowanym rzemieślnikiem na tamte czasy – dodaje.

- Pan Winstrauch ukrywał się prawie dwa lata od 1942 roku. Dwóch posterunkowych, którzy z pewnością nie byli Niemcami, zabiło szanowanego obywatela. Kto go ukrywał i kto go wydał? Okrutna zbrodnia zakończona grabieżą. W opinii historyków powszechny zwyczaj okradania zabitych na terenach okupowanych bardzo często prowadził do morderstw na obywatelach polskich pochodzenia żydowskiego. Jestem przekonany, że chęć zysku na pewno nie była wypełnianiem rozkazów okupanta – twierdzi Wojciech Szumowski. – Niemcy w plan zagłady wpisali ludzką chciwość – dodaje.

Janusz Jagła, zapytany, skąd Ratajczak wiedział, gdzie ukrywają się ci ludzie, stwierdza, że "jak każda policja, jak i obecna, musiał mieć swoich donosicieli i konfidentów". – Niepołomickich donosicieli nie znam. Nawet nie chcę znać, bo być może ich rodziny żyją do dzisiaj – dodał.

- Ludzie z Niepołomic, którzy wysługiwali się Niemcom, tak jak policjant Ratajczak, to była niejaka pani Maria, która wręcz w skandaliczny sposób się obchodziła z narodowością żydowską jeszcze przed ewakuacją i wywozem – mówi Jan Machnicki. – Odbierała na targu masło, wszystkie produkty wiejskie. Zachowywała się skandalicznie, gorzej jak Niemiec – podkreśla.

Wieloletni mieszkaniec Niepołomic mówi, że drugą osobą był Piotr. – Tak był zasłużony, że musiał po wojnie emigrować do Ameryki czy do Kanady i od tej pory ślad za nim zaginął – dodaje. Wyjaśnia, że mężczyzna był policjantem. - Rabował sklepy, wchodził za ladę, brał co potrzebował i jeszcze się odgrażał – wspomina.

Wojciech Szumowski przyznaje, że nie może przestać myśleć o wielu anonimowych donosicielach, których nazywa wprost mordercami. – W książce "Dalej jest noc" autorzy często piszą o swojej bezradności wobec milczenia społeczności lokalnych - podkreśla.

- Co czuje mąż widzący zabijanie żony? Co czuje matka widząca śmierć dzieci? Moja wyobraźnia jest bezradna. Zdradzeni przez sąsiadów, policjant zawiadomił, Ratajczak nie strzelał... Łańcuch słów opisujących śmierć całej rodziny. Kim byli zabici? Co przeżyli oczekując na śmierć? Gdzie zostali pochowani? – zastanawia się Wojciech Szumowski. - Nazwisko Ratajczak pojawia się nieustannie, ale on nie działał sam. Inne nazwiska docierają z przeszłości, współpracownicy Ratajczaka, sprawcy. Nigdy nie bądź sprawcą to jedenaste przykazanie, które postuluje Yehuda Bauer (izraelski historyk, badacz Zagłady - red.) – dodaje dokumentalista.

Barbara Biśta-Wagner wspomina, jak Żydzi w Sukkot, tak zwane Kuczki, mieli rozłożone małe namioty. – Ojciec przyszedł i powiedział: "Basiu, wyjdź. Ale tam z tyłu ogrodu będziesz się bawiła. Proszę tutaj nie chodzić, bo oni mają swoje święto i trzeba to uczcić. Nie wolno absolutnie im przeszkadzać, oni się modlą, Basiu baw się z tyłu" – wspomina. – Ja jestem tak wychowana, że ojciec powiedział: "Słuchaj, religia jest religią. Każda religia jest dobra, byle żyć zgodnie z jej przykazaniami. W żadnej religii nie ma żeby zabijać, żeby mordować. Prawdziwa każda religia mówi, że należy szanować człowieka i w tej religii, w której się narodziłaś, w tej powinnaś umrzeć. Nie ma zmiany religii, bo Bóg jest tylko jeden. Czy go nazywają Jehowa, czy Chrystus, to jest obojętne" – dodaje.

- Po jakimś czasie zostało zabronione wychodzenie z getta i nie było co robić, bo tam nie było pracy – mówi Aleksander Gutfreund. – Ludzie, którzy pracowali, to jeszcze jako tako żyli, ale ludzie, którzy nie pracowali, zaczynali głodować. Warunki straszne. Ludzie nie mieli co jeść – opowiada.

Głodzenie jako metoda zabijania było stosowane przez Niemców bardzo konsekwentnie.

17 sierpnia 1942 roku Niemcy realizują w Niepołomicach swój precyzyjny plan zagłady. Ogłaszają obowiązkową ewakuację ludności polskiej pochodzenia żydowskiego do Wieliczki. Wszyscy muszą opuścić miasto pod groźbą kary śmierci.

Irenka z mamą i tatą uciekają przed wywózką do Krakowa do swojego domu, do getta. Nie godzą się, aby zostać ofiarami.

- Mam zdjęcie, które świadczy o tym, że stoi na rynku grupa ludzi i są żołnierze z karabinami. To jest moment, kiedy wysiedlano Żydów niepołomickich. Nie wiadomo kiedy było robione – mówi Janusz Jagła.

Barbara Biśta-Wagner pamięta dzień, w którym z Niepołomic wywożono Żydów. – Oni się z nami pożegnali i poszli do rynku. Stamtąd ich pakowali na samochody i przewozili. Wszystkich wywieźli. I tych, co byli przed wojną w Niepołomicach i tych, których tu przywieźli. Wszystkich wywieźli w jednym dniu. Jechali w kierunku Wieliczki, bo tam były zgrupowania Żydów – wspomina.

- Ojciec, jak ich już wywożono do getta, był tam i powiedział: "Proszę pana, całej rodziny nie dam rady, ale pana córka jest bardzo podobna do Basi. Jest w tym samym wieku, jest też czarna, ma długie włosy". Ja miałam takie, długie warkocze miałam. Mówi: "Ja ją zawiozę do Tarnowa, do babci jako Basię i całą wojnę przetrwa".  – wspomina Barbara Biśta-Wagner, podkreślając że jej tata nie chciał za to pieniędzy. – Usłyszał: "Nie, nam nic nie będzie, my ocalejemy" – dodaje.

- Ciągle uczę się o Zagładzie. Właściwego używania słów. Zgrupowania Żydów, wywieźli ich, wyjechali, likwidacja. Ale słowa potrafią zakłamywać prawdę o straszliwej zbrodni w dziejach ludzkości. Historia Zagłady jest częścią historii Polski, częścią historii Polaków, również częścią mojej, osobistej historii – przyznaje Wojciech Szumowski.

– Jest wpisana w moje życie. Nie mogę na nią zamykać oczu. Rozmywać jej fałszywymi słowami. W Niepołomicach rozpoczęła się akcja eksterminacyjna, bo czym jest przewóz, transport ludzi, rodzin na miejsce zagazowania spalinami z dieslowskiego silnika? Droga na śmierć raz miała odległość od domu pod ścianę stodoły, a czasem była dłuższa. Z Niepołomic do Wieliczki, z Wieliczki do Bełżca. Więc już tu w Niepołomicach, choć nie padły strzały, Niemcy zaczęli zabijanie. Słowo "deportacja" okłamuje nas tak samo, jak Niemcy okłamywali wywożonych – dodaje.

Wojciech Szumowski pojechał do "zapomnianego" obozu zagłady w Bełżcu. – Zapomniany, bo tylko jeden procent Polaków wie, że istniał. Przerażająca niewiedza, przerażające zapomnienie wobec 434 tysięcy zagazowanych spalinami ludzi. Umieranie w komorze w Bełżcu trwało aż 20 minut. Opisy śmierci są straszne – wyznaje.

W Bełżcu, Sobiborze i Treblince w czasie od marca 1942 do marca 1943 roku zagazowano prawie 1,5 miliona ludzi. To tu leżą prochy niepołomickiej społeczności Żydów - polskich Żydów.

- Wzięli nas do zbierania trupów. Ja widzę tych zabitych, pytam: "Jak to się dzieje? Gdzie jest pan Bóg? Jak pan Bóg to widzi, nie zakręca tej lufy, że ten co strzela, nie został zabity?". Ojciec mi zaczyna mówić, że są jakieś widocznie przejściowe grzechy, za które my odpokutujemy – opowiada Aleksander Gutfreund.

- Leżało pięciu rabinów. Ja byłem wtedy bardzo pobożny, z domu postępowego, ale dla nas rabin to był jak ksiądz dla Polaka. Mówię: "Patrz, rabinowie". Znowu mówi, że pewnie były jakieś grzechy. A potem widziałem dzieci małe zastrzelone. Mówię: "Bój się Boga, małe dzieci, co te małe dzieci zrobiły?". Ojciec zaczął płakać. Są rzeczy, których nie można wytłumaczyć. Są rzeczy, których nie można zrozumieć. I nie tylko, że dzieci nie rozumiały, również dorośli nie rozumieli. Jaki mózg człowieka może to opanować, że przychodzą i zabijają ludzi bezbronnych bez żadnego powodu? – zastanawia się. – Dlatego ja jako dziecko przestałem pytać, bo ja zrozumiałem, że nie ma odpowiedzi – dodaje.

W tych samych dniach, gdy pociągi z Wieliczki i Bochni wyjeżdżały do Bełżca, także z Wieliczki i Bochni ruszyły kolumny ciężarówek z ludźmi - jechały do Puszczy Niepołomickiej, na Kozie Górki w Niepołomicach i do Baczkowa obok Bochni.

- Jeśli chodzi o przywóz Żydów na egzekucje na Kozie Górki, mama mi opowiadała to i znajomi, że straszne były wrzaski – mówi Jan Machnicki.

- Mama przybiegła i powiedziała: "Rany boskie. Wieźli naszych Żydów i Sokołowskiego widziałam całą rodzinę". Mama widziała, gdzie wiozą. Wieźli na likwidację – opowiada Barbara Biśta-Wagner. - Pierwszy samochód szedł z workami z wapnem, potem Żydzi, a ostatnie pijane SS – dodaje.

- Moja mama rozpoznała znajomą, piękną Żydówkę, mówiła że to była najładniejsza dziewczyna w Niepołomicach, śliczne czarne włosy – relacjonuje Janusz Jagła. – Niemcy to tak sprytnie zorganizowali, że ci ludzie do końca nie wiedzieli, że jadą na rozstrzelanie. Z opisów tych, którzy bliżej lasów mieszkają wynika, że oni do końca byli przekonani, że jadą do Bochni. Oni znali drogę do Bochni, bo Żydzi niepołomiccy jeździli do Bochni. Dopiero jak skręcili w prawo na Kozie Górki, to wtedy się zaczął krzyk. Wtedy chyba wiedzieli, że będzie nieszczęście wielkie – dodaje.

- Siedzieliśmy w domu, potem słyszeliśmy salwy. Mama mówi: "Już ich rozstrzelali, idę zobaczyć". Wyszła, stała na ogrodzie, po pewnym czasie wracały samochody, puste oczywiście, bez wapna, już tylko z pijanym SS – opowiada Biśta-Wagner.

W Kozich Górkach zabito ponad 700 osób. – Niepołomiczanie bali się wtedy chodzić do lasu. Las był pilnowany, ale krążą opowieści o tym, że się ziemia ruszała, że wyrzucali różnego rodzaju kosztowności jadąc drogą do lasu – mówi Janusz Jagła. – Młodzi chłopcy, którzy relację zdali panu Rerutkiewiczowi mówili, że mogli sobie pochować to złoto, ale nie śmieli, po prostu nie byli w stanie tego zrobić. Myślę, że można im wierzyć, bo to dla nich był wielki szok – dodaje.

Janusz Jagła zwraca uwagę, że są opisy – w tym Rerutkiewicza, który rozmawiał z chłopcami z Judenrat, którzy pomagali przy rozbieraniu. - Wszyscy zostali rozebrani do naga i strzelano do nich w tył głowy, potem przykrywano wapnem, potem następna warstwa – wyjaśnia.

Jan Machnicki zwraca uwagę, że byli też ludzie z Niepołomic, którzy zasypywali zabitych. – To byli "baudyści" – podkreśla. Baudienst, służba budowlana, była to organizacja pracy przymusowej utworzona w Generalnej Guberni; wcielani tam byli Polacy. W Niepołomicach Niemcy używali ich do różnych prac: porządkowania placów i magazynów, prac wyładowczych, pomagania przy egzekucjach w lesie. Wtedy poili ich wódką. Komendantem Baudienstu w Niepołomicach był Niemiec - Kosanke.

- Oni dorabiali się. Trochę Niemcy wzięli, trochę oni, bo dostawali wódkę, to wszystko im było jedno, co zrobią. Nie chcę mówić przed kamerą, ale dwa nazwiska znam – przyznaje Jan Machnicki. – Oni też się nigdy do tego nie przyznawali, ale ludzie starsi opowiadali, że tak było – zapewnia.

W Baczkowie koło Bochni zabito 500 osób.

- Zabrali tych wszystkich, którym wolno było zostać, bo byli starsi i byli chorzy. Nie potrzebowano ich na wschodzie, bo nie mogli pracować, niejako mieli zostać w Bochni. Zgromadzili ich wszystkich na jednym miejscu, wzięli też wszystkich chorych ze szpitala, wrzucili na auta, między innymi też moją babkę – opowiada Aleksander Gutfreund. – Zawieźli ich do Baczkowa i tam rozstrzelali. Nie jest takie pewne, że wszystkich rozstrzelali, większość pewnie. To była starsza kobieta, wrzucili do dołu i skończyło się, bo ona nie mogła chodzić – podejrzewa.

- To są takie myśli, które pojawiają się później. Co taka staruszka przeszła, jak wiedziała, że jedzie do lasu, drzewa piękne i ptaki śpiewają, a ona jedzie na śmierć. Co ona w tej chwili myśli? – zastanawia się.

W październiku 1942 roku w trakcie akcji likwidacyjnej krakowskiego getta Irenka z rodzicami idzie do transportu. W ostatniej chwili tata Irenki zostaje wyciągnięty z wagonu. Irenka i jej mama zostają zamordowane w Bełżcu.

- W miesiącach, kiedy po rozkazie, że Żydzi mają być wyłącznie w getcie, kiedy ich wywieziono z Niepołomic, to przechowywanie Żyda lub ich obecność na tym terenie groziła śmiercią – przypomina Jagła. – W Niepołomicach ludzie w czasie okupacji pomagaliby Żydom, gdyby nie te straszne niemieckie represje, które groziły za pomoc Żydom – uważa.

- Jak nie wolno nam lekceważyć strachu przed nieuchronną karą śmierci za pomaganie Żydom, tak powinniśmy znać realny rozmiar wymierzonych kar. Fakty zaprzeczają mitowi. W czasie całej wojny w powiecie bocheńskim Niemcy rozstrzelali trzy osoby pomagające Polakom pochodzenia żydowskiego – przekazuje Wojciech Szumowski. – Pamiętajmy, że ta sama kara śmierci groziła za rozkradanie mienia pożydowskiego. Nie powstrzymywała ona jednak ludzi przed masowym grabieniem domów, pozostawionych przez żydowskich sąsiadów – dodaje.

- Nie było gdzie uciec. Jak ktoś uciekł z getta, to go złapali poza gettem. Były przypadki, że młodzi chłopcy uciekli z getta i przywieźli ich na wózku, zastrzelonych – mówi Aleksander Gutfreund. – Mogę zrozumieć tych Polaków, którzy nie ukrywali Żydów, bo się bali. Ja bym się może też bał, bo jakby złapali Polaka, który ukrywał Żydów to by rozstrzelali lub powiesili – przyznaje. – Ale byli też Polacy, którzy wskazywali Żydów, wprost – dodaje.

Janusz Jagła uważa, że tych, którzy pomagali, trzeba w jakiś sposób pokazać, że robili to często bezinteresownie. – Często sąsiad ukrywał sąsiada – podkreśla. Według najnowszych badań wśród pomagających Żydom, na terenie przedwojennego powiatu bocheńskiego znajduje się 61 osób odznaczonych przez Jad Waszem medalem Sprawiedliwy wśród narodów świata. Nie wszyscy pomagający zostali odznaczeni. A łączna liczba pomagających jest trudna do oszacowania.

Na podstawie relacji można stwierdzić, że razem ze sprawiedliwymi w powiecie było więcej niż 100 ludzi aktywnie zaangażowanych w niesienie pomocy. Choćby benedyktynki ze Staniątek, które użyczyły miejsca siostrom felicjankom z Krakowa. A te niosły pomoc żydowskim dziewczynkom.

- Mała dziewczynka walczyła o swoje życie do końca. Uciekała, ukrywała się, krzyczała, broniła do ostatniej chwili. Nie chciała być ofiarą. Mieszkańcy Niepołomic musieli usłyszeć krzyk. Jestem przekonany, że z jej śmiercią cały świat zmienił swój bieg – uważa Wojciech Szumowski. – W przyszłości jako matka mogła urodzić dzieci, a jej dzieci wydać na świat swoje dzieci. Nie narodziły się pokolenia. Być może niektórzy z potomków Zofii Peiperówny mogli swoją wiedzą lub wrażliwością uczynić nasz świat lepszym. W ten sposób każda pojedyncza śmierć człowieka zmienia losy świata – mówi Wojciech Szumowski.  

Dopiero trzy miesiące przed oswobodzeniem Krakowa oraz Niepołomic przez armię radziecką, kiedy Niemców ogarnęła panika, organizacje antyniemieckie podniosły głowę. 1 października 1944 roku z rozkazu AK dochodzi do zamachu na Ratajczaka. Przewieziony do szpitala w Bochni wyleczył się. Po wojnie, w wyniku procesu w 1948 roku, decyzją sądu Okręgowego w Krakowie, został skazany na śmierć. Wyrok wykonano.

Doktor Glück przeżył wojnę. Pojawił się w Krakowie i odjechał na ziemie zachodnie. Nigdy nie wrócił.

- Unde malum? Najtrudniejsze pytanie prześladujące ludzi od wieków. Skąd zło? Yehuda Bauer, jeden z najwybitniejszych historyków Zagłady, ma rację twierdząc, że Zagładę można i trzeba zrozumieć. Określanie Zagłady jako wyjątkowo tajemniczej, jako zdarzenia jednorazowego, niewytłumaczalnego, prowadzi do jej trywializacji – uważa dokumentalista.

We wrześniu 1939 roku w Niepołomicach mieszkało 432 obywateli polskich wyznania mojżeszowego. Według danych zbieranych przez Centralny Komitet Żydów w Polsce, po wojnie w 1946 roku zarejestrowało się w Niepołomicach 28 takich osób.