Najważniejszym zadaniem polskiego rządu i polskiej dyplomacji ćwierć wieku temu, w momencie jednoczenia się obu państw niemieckich, było doprowadzenie do uznania przez nowe Niemcy polskiej granicy zachodniej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych publikuje w piątek kilkadziesiąt dokumentów dyplomatycznych, które pokazują starania rządu Tadeusza Mazowieckiego o akceptację przez zjednoczone Niemcy polskich granic.
Z dokumentami zapoznał się wcześniej Jacek Stawiski z TVN24 Biznes i Świat. Wskazują one, że doprowadzenie do uznania granicy nie było zadaniem łatwym, ponieważ kanclerz zjednoczenia Helmut Kohl, kierując się wewnętrznymi kalkulacjami, unikał jednoznacznego uznania granicy na Odrze i Nysie. Ale starania polskiej dyplomacji, przy wsparciu stolic zachodnich, odniosły skutek i już miesiąc po zjednoczeniu, w listopadzie 1990 r. Polska i Niemcy podpisały traktat graniczny.
W sobotę 3 października przypada 25. rocznica zjednoczenia obu państw niemieckich po ponad 40 latach podziału w czasach zimnej wojny na Niemcy Zachodnie RFN i Niemcy Wschodnie.
Szyfrogramy tajne specjalnego znaczenia, raporty, notatki, które udostępnia MSZ, są dowodem skali zmian, jakie zaszły i w Niemczech, i w Polsce. Przesyłali je do Warszawy dyplomaci PRL, a od stycznia 1990 r. dyplomaci RP z trzech miejsc: z Kolonii, gdzie mieściła się ambasada polska w RFN, ze stolicy NRD Berlina Wschodniego oraz z Berlina Zachodniego, gdzie powojenna Polska miała prawo utrzymywać placówkę dyplomatyczną o statusie misji wojskowej.
Depesze dyplomatyczne lądowały wówczas na biurku co najmniej kilkunastu polskich polityków dwóch obozów: komunistycznego, z prezydentem Wojciechem Jaruzelskim i szefem MSW Czesławem Kiszczakiem oraz solidarnościowego, na czele z premierem Tadeuszem Mazowieckim i szefem dyplomacji Krzysztofem Skubiszewskim.
Dokumenty dowodzą, że Polska okresu przełomu, po powstaniu rządu Mazowieckiego i objęciu urzędu ministra spraw zagranicznych przez Skubiszewskiego, bardzo szybko zorientowała się, że kryzys wewnętrzny w NRD może oznaczać początek dyskusji o zjednoczeniu Niemiec. W drugiej połowie września 1989 r. władze komunistycznej NRD próbowały ostrzegać Polskę, że Niemcy Zachodnie nasilają kampanię na rzecz zjednoczenia, która oznaczać miała odbudowę wielkich Niemiec w granicach z 1937 r. W jednym z szyfrogramów z Berlina Wschodniego do warszawskiej centrali MSZ czytamy, że "stosunki niemiecko-niemieckie weszły w nową fazę, (…) sympatie zjednoczeniowe w społeczeństwie NRD są większe niż w RFN".
9 listopada 1989 runął Mur
Epokowy moment dla zjednoczenia Niemiec to oczywiście upadek Muru Berlińskiego i otwarcie granic dla obywateli NRD, chcących podróżować lub wyjechać na Zachód. Mur runął wieczorem 9 listopada 1989 r. Do rangi symbolu urasta fakt, że kanclerz Helmut Kohl przebywał wtedy w Warszawie. Musiał przerwać wizytę i wrócić do Berlina. Polscy politycy nie byli tym zachwyceni. Zrozumieli szybko, że poparcie Niemiec Zachodnich dla reform w Polsce może się skończyć, ponieważ Kohl i jego ekipa będą skoncentrowani na sprawach NRD. Te obawy podzielali polscy dyplomaci. W szyfrogramie z ambasady PRL w Kolonii, nadanym już dzień po upadku Muru czytamy, że dla Polski sprawą niezwykle ważną jest widoczne przesunięcie zainteresowania zachodnioniemieckich polityków na sprawy NRD. W szyfrogramie stwierdza się, że po otwarciu Muru i granicy wewnątrz-niemieckiej, w RFN nastąpiła euforia. Podkreślono, że jest to "cezura, otwierająca zasadniczo nowe możliwości realizacji koncepcji zjednoczenia Niemiec".
Dosłownie na godziny przed przyjazdem do Warszawy i upadkiem Muru, gdy jeszcze nikt sobie tego nie wyobrażał, w parlamencie Niemiec Zachodnich wystąpił Helmut Kohl, odnosząc się do spraw polskich. Mówił o granicy na Odrze i Nysie, ale - co dostrzegła od razu ambasada w Kolonii - choć potwierdził nienaruszalność granicy to zaznaczył, że definitywnie uzna ją parlament przyszłych Niemiec w ramach układu pokojowego.
Ta dwuznaczność towarzyszyć będzie relacjom polsko-niemieckim przez kolejny rok, kiedy jednoczyły się Niemcy. Stanowisko Kohla, wynikające z chęci utrzymania poparcia wyborców konserwatywnych ze środowisk tzw. wysiedlonych ze Śląska, Pomorza czy Warmii i Mazur, będzie źródłem irytacji i niepokoju w Polsce. Zmusi rząd Mazowieckiego do walki o uznanie granicy przez zjednoczeniem.
Polsce uda się w tej walce zdobyć poparcie zachodnich mocarstw, które wspólnie z ZSRR odpowiadały za los Niemiec po wojnie i musiały zgodzić się na połączenie RFN z NRD. Jak wynika z dokumentów MSZ, duże znaczenia dla wsparcia polskich starań miał fakt, że wśród elit zachodnioniemieckich wiele wpływowych osób, np. szef MSZ Niemiec Zachodnich Hans Dietrich Genscher, otwarcie krytykowało Kohla za kluczenie w sprawie polskiej granicy zachodniej. Genscher wręcz ostrzegał, że Polacy będą widzieć, iż jedynymi gwarantami polskich granic są NRD i uzależniony od ZSRS Układ Warszawski.
Dystans wobec zjednoczenia
Wkrótce po zawaleniu się Muru Helmut Kohl, bez konsultacji z sojusznikami z NATO i bez konsultacji z Moskwą, ogłosił plan zjednoczenia. Prezentując go w Bundestagu w końcu listopada, nie wspomniał o polskich granicach. Dlatego ambasada Polski w Kolonii alarmowała, że "niekorzystne z punktu widzenia Polski jest całkowite pominięcie sprawy gwarancji dla granicy na Odrze i Nysie".
Dwa tygodnie wcześniej minister Skubiszewski w szyfrogramie dla dyplomatów polskich poza Europą przekazywał instrukcje, w jaki sposób mówić o zjednoczeniu z punktu widzenia Warszawy. Z szyfrogramu wyczytać można niechęć i dystans wobec zjednoczenia, a nawet niewiarę, że zjednoczenie jest realne. "RFN zaczyna dążyć do rozwiązania kwestii niemieckiej przez samych Niemców. Francja niechętna, ZSRR wspiera istnienie NRD" – pisał Skubiszewski.
W podobnym tonie utrzymany jest szyfrogram z misji wojskowej w Berlinie Zachodniej. "Program zjednoczenia Niemiec ujęty w planie Kohla jest w praktyce sprawą dalekiej przyszłości" - czytamy w dokumencie.
Nie tylko minister Skubiszewski pomylił się w ocenie tempa zjednoczenia, oczekując, że nastąpi ono dopiero ok. 2000 r., ponad dekadę po upadku Muru. Pomylili się wtedy i inni politycy. Od końca 1989 r. inicjatywę w ręku miał Kohl i wspierający go mocno prezydent Stanów Zjednoczonych George Bush senior. Niechęć, często otwartą, deklarowały Paryż i Londyn, ale w końcu pogodziły się z wizją nowych Niemiec. Przyspieszenie zjednoczeniowego tempa dostrzegł po 2-3 miesiącach także Krzysztof Skubiszewski, który już 1 lutego 1990 r. pisał w instrukcjach dla dyplomatów, że polska polityka stawia sprawę zjednoczenia jednoznacznie. "Zjednoczenie możliwe jest wyłącznie przy zachowaniu zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej" - podkreślał.
Kilkanaście dni później powtórzył w instrukcji dla ambasadorów w Europie i Ameryce Północnej, że z polskiego punktu widzenia niedopuszczalna jest formuła jałtańska, gdy o losach innych państw, takich jak Polska, decydują wielkie mocarstwa. Polska domagała się uzgodnienia i parafowania traktatu granicznego jeszcze przed zjednoczeniem, ale przeciwny temu był Helmut Kohl.
Sukces "polskiej ofensywy dyplomatycznej"
Polski rząd odniósł w końcu znaczący sukces. Do stołu rokowań w ramach formuły 2+4 (RFN i NRD + ZSRS, USA, Wielka Brytania i Francja) na krótko dołączono Polskę, aby uzgodnić nienaruszalność polskiej granicy zachodniej. Dodatkowo, na półtora miesiąca przed zjednoczeniem, parlamenty RFN i jeszcze istniejącego NRD zadeklarowały nienaruszalność granicy.
Poczucie sukcesu widać w szyfrogramie z Berlina Zachodniego z czerwca 1990 r., gdzie czytamy, że "polska ofensywa dyplomatyczna doprowadziła do zabezpieczenia naszych interesów w odniesieniu do granicy na Odrze i Nysie". Jednocześnie, jak czytamy w dokumencie z misji polskiej, Zachód po pewnych oporach nie obawia się już zjednoczenia, ponieważ mocarstwa zachodnie oczekują, że nowe Niemcy zajmą poczesne miejsce w Europie, a sprawą obecnie interesującą Waszyngton, Paryż i Londyn jest "rozpad Układu Warszawskiego".
Raport zawierał natomiast obawy o kolejne lata w stosunkach między Polakami a Niemcami. "Niejasne jest, jak ukształtuje się w przyszłości stosunek Niemiec do Polski" – czytamy w dokumencie, sporządzonym w Misji Polskiej w Berlinie Zachodnim. Podstawą tych obaw był zły wizerunek Polski i Polaków, zbudowany na negatywnym obrazie polskich turystów w Niemczech.
Ku nowej erze
Związek Sowiecki, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja oraz dwa państwa niemieckie ostatecznie uzgodniły międzynarodowe warunki zjednoczenia 12 września 1990 r., a 3 października tego samego roku landy NRD wstąpiły do Republiki Federalnej, przyjmując konstytucję RFN. Niemiecka Republika Demokratyczna zniknęła z mapy świata.
Miesiąc po zjednoczeniu Polska i nowe Niemcy podpisały traktat o granicy, a niecały rok później, w czerwcu 1991 r. oba kraje zawarły układ o współpracy i dobrym sąsiedztwie. Omawiając traktat, premier Mazowiecki i kanclerz Kohl podczas spotkania na moście na Odrze w Słubicach/Frankfurcie nad Odrą poruszali już nowe kwestie: wprowadzenie ruchu bezwizowego dla Polaków (wizy dla Polaków zniesiono wiosną 1991 r.), rozbudowę przejść granicznych, współpracę regionalną oraz trudniejsze kwestie międzynarodowe, jak wycofanie wojsk sowieckich z b. NRD oraz ich tranzyt przez Polskę (wojska te opuszczą Polskę we wrześniu 1993 r., a Niemcy Wschodnie w 1994 r.).
Mówiono też o przekazaniu uzbrojenia z armii enerdowskiej dla armii polskiej. W chwili podpisywania traktatu granicznego w listopadzie 1990 r. ministrowie spraw zagranicznych obu państw, Genscher i Skubiszewski, rozmawiali o bezpieczeństwie. Jak wynika z dokumentów, to niemiecki polityk powiedział, że "NATO nie jest gotowe odgrywać roli politycznej w Europie Środkowej, ponieważ wojskowi w Brukseli jeszcze do tego nie dojrzeli". Na rok przed rozpadem ZSRS Genscher przewidział, że od państwa sowieckiego odłączą się państwa bałtyckie, ale nie wspominał o innych republikach.
Rozpoczynała się nowa era w stosunkach polsko-niemieckich. Wkrótce po zjednoczeniu i podpisaniu traktatów polsko-niemieckich Helmut Kohl i jego rząd zaczną intensywnie wspierać przyjęcie Polski do Unii Europejskiej i NATO. Kanclerz, krytykowany za kunktatorstwo w sprawie granicy w latach 1989-1990, zostanie w 1998 r. odznaczony przez prezydenta Polski za wkład w pojednanie niemiecko-polskie i zaangażowanie na rzecz włączenia Polski do Zachodu.
Autor: Jacek Stawiski, TVN24 Biznes i Świat
Źródło zdjęcia głównego: MSZ