To wąska grupa senatorów przeforsowała w 1989 r. takie zmiany w ustawie o amnestii, że wszystkim przestępcom zamieniono wyroki śmierci na kary 25 lat więzienia. Pierwsza wersja dokumentu na to nie pozwalała. Odmienne stanowisko Sejmu zbagatelizowano. Procedowano w pośpiechu i pod presją buntujących się więźniów. Na podstawie archiwalnych dokumentów odtworzyliśmy przebieg tych prac.
Ustawa o amnestii z 1989 roku, która z Sejmu trafiła do Senatu, nie przewidywała zamiany wyroków śmierci na kary 25 lat pozbawienia wolności dla sprawców najcięższych przestępstw. Taką możliwość dała dopiero poprawka przeforsowana przez senatorów i ekspertów dwóch senackich komisji - Praworządności i Praw Człowieka oraz Inicjatyw i Prac Ustawodawczych.
Duch "grubej kreski"
Ich członkowie od początku nie brali pod uwagę innego rozwiązania i odrzucali kolejne propozycje, które nie dawały przestępcom, nawet tym najgroźniejszym, szans wyjścia na wolność z cel śmierci.
Takie się pojawiały, ale u zdecydowanej większości senatorów dominowało poczucie niesprawiedliwości wielu wyroków orzekanych przez sądy PRL i chęć zadośćuczynienia karanym zbyt surowo obywatelom. Mimo to prof. Lech Falandysz, jeden z głównych ekspertów komisji w sprawie ustawy, sugerował początkowo by "tematu kary śmierci" dotykać w jak najmniejszym zakresie i poczekać z tym do czasu zmian w Kodeksie karnym (czyli pojawienia się kary dożywocia; obowiązujący wówczas kodeks jej nie przewidywał).
Proponował więc, aby do ustawy, obok artykułów mówiących o tym, kogo nie będzie ona dotyczyć, dopisać, że orzeczone kary śmierci wobec sprawców najcięższych przestępstw (przede wszystkim zabójstw) nie będą wykonywane.
Pomysł szybko przepadł i nie był już później szerzej omawiany.
Senatorom zależało bowiem na jak najszerszym oddziaływaniu ustawy, która miała być "aktem prawdziwej łaski i sprawiedliwości społecznej", a nie "amnestią rocznicową" i na pokaz.
Ustawą amnestyjną chciano dać najmocniejszy przykład tego, o czym w swoim exposé mówił premier Tadeusz Mazowiecki - "oddzielenia przeszłości grubą kreską". Jak pokazać to dobitniej, niż poprzez powszechne darowanie win? - taki pogląd był wtedy dominujący wśród opozycyjnych senatorów.
Jasne intencje
- Nasze intencje są zupełnie jasne: karę śmierci zamieniamy na 25 lat pozbawienia wolności. Eksperci będą wiedzieli, jak to ująć - mówił tuż po otrzymaniu z Sejmu pierwszej wersji ustawy przewodniczący Komisji Praw Człowieka Zbigniew Romaszewski. I było to i tak jedno z bardziej wyważonych zdań dotyczących kwestii kary śmierci, które padały podczas dyskusji.
Senatorowie, wspierani przez swoich ekspertów, od początku uznawali ustawę przyjętą przez posłów za bardzo słabą, "powstałą po amatorsku", a brak możliwości zamiany wyroków śmierci na kary 25 lat więzienia dla sprawców m.in. zabójstw, zbiorowych gwałtów, rozbojów i dla wielokrotnych recydywistów, nazwali "przeoczeniem".
Posłowie chcieli, by wyroki śmierci zamieniano na kary 25 lat więzienia tylko w przypadkach osób skazywanych za przestępstwa, które nie były wymierzone przeciwko życiu i zdrowiu innych.
Chodziło na przykład o skazanych na śmierć za zdradę ojczyzny, czy działanie przeciwko ustrojowi.
Wariant A i wariant B
Według senatorów skupionych w komisjach Praw Człowieka i Prac Ustawodawczych skala absurdalnych - jeśli idzie o surowość - wyroków w PRL była jednak tak wielka, że zbyt wąska ustawa amnestyjna mijałaby się z celem. I dlatego na zawężenia przyjęte początkowo przez Sejm się nie godzili.
Kluczowe decyzje dotyczące nowego kształtu ustawy zapadły 22 listopada na wspólnym posiedzeniu obu senackich komisji. To wtedy głosowano nad różnymi wariantami zmian i przeredagowywano "najbardziej niefortunne" zdaniem senatorów przepisy przyjęte kilka dni wcześniej przez Sejm.
Dr Janusz Kochanowski (później związany z PiS, Rzecznik Praw Obywatelskich z rekomendacji tej partii, tragicznie zmarły w katastrofie smoleńskiej), który obok Falandysza i mecenasa Tadeusza De Virion był głównym ekspertem komisji, przedstawił wtedy dwa warianty poprawek do sejmowej ustawy.
Wariant I - zgodnie z intencją senatorów - ograniczał listę skazanych, których ustawa miała nie objąć jedynie do zabójców, sprawców zbiorowych gwałtów i "zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich".
Wariant II - oprócz tak zawężonej grupy przestępców, która miała nie skorzystać na ustawie przewidywał wprowadzenie - jak się później okazało - kluczowego punktu.
Brzmiał on tak: "Karę śmierci orzeczoną za (przytoczone wyżej - red.) przestępstwa (...) zamienia się na karę 25 lat pozbawienia wolności, a orzeczoną obok niej karę dodatkową pozbawienia praw publicznych łagodzi się do lat 10".
To ten zapis spowodował, że wielokrotni zabójcy i sprawcy zbiorowych gwałtów, którzy w pierwotnym zamyśle mieli nie skorzystać na nowej ustawie amnestyjnej, zyskiwali na niej najwięcej.
Przyszły Rzecznik Praw Obywatelskich: Ustawa za wąska
Przed głosowaniem dr Kochanowski, który już wcześniej powtarzał, że "zakres ustawy jest za wąski", przypominał:
"Jak państwo pamiętacie, Komisja stanęła na stanowisku, że wyłączenia zawarte w ustawie amnestyjnej są zbyt szerokie. Uznano, że amnestia powinna mieć charakter bardziej powszechny(...). Komisja senacka stwierdziła, że zamiana kary śmierci na karę 25 lat pozbawienia wolności (…) powinna mieć także zastosowanie do art. 148 (czyli zabójstwa - przyp. red.)."
Członkowie komisji opowiedzieli się więc za wersją II.
Głosowanie przebiegło sprawnie.
"Senator Zbigniew Romaszewski: W art. 7 mamy więc dwa warianty, a dyskusja skłania nas do przyjęcia wariantu B. Kto jest za jego przyjęciem? / Wariant B przyjęto w głosowaniu".
W protokole z posiedzenia dopisano: "Komisje postanowiły jednomyślnie wstępnie przyjąć poprawki do ustawy amnestyjnej w wersji II przygotowanej przez ekspertów".
"Te zmiany mogą spowodować kryzys konstytucyjny"
Senatorowie mieli świadomość, że wywracają ustawę do góry nogami.
Dzień po otrzymaniu jej z Sejmu pojawił się nawet pomysł, aby napisać ją od nowa. Z kolei podczas wspólnego posiedzenia z 22 listopada senator Edward Wende zwracał uwagę kolegom, że poseł Jan Rokita, który jako jeden z autorów był odpowiedzialny za sejmowe losy ustawy, apelował do niego przed posiedzeniem komisji "by nie dokonywać dużych zmian, ponieważ może to zablokować ustawę".
Już po przegłosowaniu wszystkich poprawek Rokita, który na posiedzeniu był gościem, mówił rozgoryczony: "Zmiany mogły dotyczyć zakresu, ale nie meritum. Propozycje Komisji prowadzą do innej koncepcji amnestii. Może to spowodować kryzys konstytucyjny (...)".
Ale do kryzysu nie doszło. Następnego dnia rano, podczas kolejnego wspólnego posiedzenia dwóch komisji, wypracowano "końcowe stanowisko w sprawie ustawy o amnestii" i omówiono kwestie techniczne. Tempo było błyskawiczne, wszyscy zdawali sobie sprawę z wagi ustawy.
24 listopada na posiedzeniu plenarnym poprawkami przyjętymi przez obie komisje zajmował się już cały Senat. W głosowaniu większość opowiedziała się za ich przyjęciem. Chociaż części senatorom bardzo się one nie podobały.
Bracia Kaczyńscy przeciwni
Osobami przeciwnymi tak szerokiej ustawie amnestyjnej byli między innymi Jarosław i Lech Kaczyńscy. Obecny prezes PiS zasiadał zresztą w senackiej Komisji Praw Człowieka i jako jedyny jej członek od początku ze zdaniem większości się nie zgadzał (a w kluczowych głosowaniach nie wziął udziału). Uważał nawet, że ustawę o amnestii należałoby zaostrzyć jeszcze bardziej niż chciał tego Sejm i wyłączyć z niej na przykład osoby skazane za przestępstwa przeciwko rodzinie.
"Chciałbym się zdystansować od stwierdzeń, że wszyscy jesteśmy za powszechną amnestią, ponieważ to mnie nie dotyczy. Wprawdzie na tej sali jestem osamotniony, ale w społeczeństwie - jestem o tym mocno przekonany - do osamotnionych nie należę" - mówił podczas jednego z posiedzeń komisji.
A później, już podczas posiedzenia plenarnego, dodawał, że ograniczenia, które wprowadzali posłowie były dobre, bo "zmniejszyły szkodliwość tego rodzaju ustawy". Gdy tłumaczył, dlaczego nie można się zgodzić na poprawki wprowadzone przez członków komisji, w której zasiadał, część senatorów biła mu brawo.
"Urealnić" ustawę
Górę wzięły jednak argumenty senator Anny Boguckiej-Skowrońskiej, która była sprawozdawcą z prac komisji.
Senator wyjaśniała, że uchwalona przez Sejm ustawa "wymaga urealnienia".
"W takiej sytuacji w sprawach o zabójstwo amnestia nie miałaby zastosowania, natomiast miałaby zastosowanie tylko ta zasada, że karę śmierci orzeczoną za zabójstwo łagodziłoby się do kary 25 lat pozbawienia wolności (…). To urealnienie wzmaga jeszcze argument, że kara śmierci w wielu kręgach społeczeństwa nie jest akceptowana. 25 lat pozbawienia wolności, zdaniem naszym, w sposób skuteczny, bo jest to jednak 25 lat izolacji człowieka, będzie chroniła społeczeństwo od sprawców tego typu czynów" - tłumaczyła.
W wyniku kompromisu i nieformalnych rozmów z częścią posłów PZPR Sejm ostatecznie przyjął wszystkie kluczowe poprawki Senatu. Co o tym zdecydowało?
Presja z każdej strony
Powodów było kilka. Po pierwsze - podzielanie poglądu premiera, że przeszłość trzeba zamknąć i jasno wskazać winy zbyt represyjnego wobec swoich obywateli państwa.
Nie bez znaczenia była też presja, jaką wywoływali więźniowie. Trzeba pamiętać, że w polskich zakładach karnych wiadomość o przygotowywanej ustawie amnestyjnej była powszechna. Każdy liczył, że dzięki niej wyjdzie na wolność. Więzienia zaczynały się buntować, że cały proces trwa tak długo.
Senator Edward Wende alarmował kolegów, że na skutek decyzji Sejmu - czyli ustawy ze zbyt licznymi, jak uważali senatorowie, wyłączeniami - "sytuacja w więzieniach staje się coraz poważniejsza". I dodawał, że choć nie można działać pod presją więźniów "to też nie można jej całkowicie ignorować".
O konieczności dostosowania ustawy do żądań osadzonych mówił wprost senator Lech Kozioł: "Jestem za takim poprawieniem ustawy, które spowoduje, że będzie ona stosowana do wszystkich. Więźniom już została złożona pewna obietnica".
Posłowie i senatorowie osobiście uspokajali więźniów podczas wizyt w zakładach karnych. Niektóre z nich, o czym wspominał później senator Romaszewski (on sam nie brał udziału w takich spotkaniach - red.), miały bardzo nerwowy przebieg. Obietnice i uspokajanie nie przynosiło jednak wielkich efektów - kiedy w Senacie odbywały się kluczowe dyskusje poprzedzające głosowanie, w łódzkim zakładzie karnym do protestów więźniów przyłączali się właśnie strażnicy. Na amnestię czekali wszyscy.
Społeczeństwo oczekiwało jej jednak z dużym strachem. A to także wpływało na prace posłów i senatorów. Obwiniali o to dziennikarzy, którzy ich zdaniem źle przedstawiali problem i celowo nakręcali spiralę strachu. Splot wszystkich tych okoliczności powodował, że jeszcze tuż przed kluczowymi głosowaniami w komisji senator Romaszewski dopytywał kolegów i koleżanki: - To co robimy z tą karą?
----
Osoby, które przy powstawaniu ostatecznego kształtu ustawy o amnestii odegrały największą rolę są dzisiaj albo poza polityką, albo obok jej głównego nurtu. Część z nich nie żyje. Ci, z którymi udało nam się skontaktować, zgodnie powtarzali, że "niewiele z tamtych wydarzeń już pamiętają".
Autor: Łukasz Orłowski (l.orlowski@tvn.pl), Maciej Duda (m.duda2@tvn.pl), dziennikarze tvn24.pl//mat / Źródło: tvn24.pl
Źródło zdjęcia głównego: tvn24