Kalendarz gregoriański – jak powstał? Czym się różni od juliańskiego?

● Kalendarz juliański został wprowadzony w Republice Rzymskiej w 45 r. p.n.e. To kalendarz słoneczny opracowany przez greckiego astronoma.  ● Kalendarz gregoriański to również kalendarz słoneczny – powstał na kanwie juliańskiego, ale zawierał poprawkę dotyczącą lat przestępnych. ● Rok przestępny jest rokiem kalendarzowym, którego długość wynosi 366 dni. Został wprowadzony, by dopasować rok kalendarzowy do roku zwrotnikowego.

Ludzkość w czasie tysięcy lat wypracowała wiele typów kalendarzy. Niektóre z nich miały ścisły związek z tym, jak dzisiaj liczymy czas. W starożytności obserwacja sekwencji pór roku i zjawisk pogodowych była kluczowa dla powodzenia upraw rolnych, od których zależało przeżycie ludności.

By ustalić datę i godzinę, punktów odniesienia poszukiwano na niebie. Tysiące lat przed tym, jak Kopernik „wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”, bez współczesnej wiedzy o Układzie Słonecznym, starożytni uczeni zaobserwowali prawidłowości, które pozwoliły na odmierzanie czasu.

Następowanie po sobie dnia i nocy nie jest trudne do zaobserwowania. Współcześnie każdy z nas uczy się szkole, że jest ono konsekwencją obrotu Ziemi wokół własnej osi. Chociaż przyjęło się mówić, że doba ma 24 godziny, pełny obrót naszej planety trwa nieco mniej, bo dokładnie 23 godziny 56 minut 4,091 sekund. Co się dzieje z tymi czterema minutami różnicy, które pomnożone przez 365 dni roku dają już 1460 minut? Odpowiedź znajdziesz w dalszej części artykułu.

Ta jednostka czasu związana jest z ruchem Księżyca wokół Ziemi. Starożytni wyznaczali pierwszy dzień miesiąca księżycowego na moment, kiedy nasz naturalny satelita znajduje się w nowiu. Postrzeganie faz Księżyca jest jednak zależne nie tylko od jego ruchu względem ziemskiego globu, ale też od wzajemnej pozycji Księżyca i Słońca. Postrzegalna długość miesiąca księżycowego podlega przez to niewielkim wahaniom, przyjęło się jednak, że wynosi 29 dni, 12 godzin, 44 minuty i 3 sekundy. Nie odpowiada zatem współczesnemu miesiącowi kalendarzowemu.

Jeszcze jednym punktem odniesienia jest rok astronomiczny, który odpowiada czasowi, w jakim Ziemia okrąża Słońce. Jego długość różni się w zależności od sposobu pomiaru, wynosząc około 365 dni i 6 godzin. Jak łatwo zauważyć, w tym czasie nie da się zmieścić okrągłej liczby miesięcy księżycowych.

W czasach starożytnych różne kultury wypracowały odmienne kalendarze. Przyjrzyjmy się ich rodzajom.

● Kalendarz księżycowy i kalendarz księżycowo-słoneczny

Jest dość prawdopodobne, że w wielu miejscach zaczynano od kalendarzy opartych na fazach Księżyca. Jednak ze względu na niezgodność miesięcy księżycowych z rokiem astronomicznym, te same miesiące wypadały w różnych porach roku. Czyniło to ten typ kalendarza niezbyt praktycznym (obecnie nadal jest używany do wyznaczania dni świątecznych w islamie). Aby zniwelować tę niedogodność, zastosowano tzw. interkalację kalendarza, czyli co jakiś czas dodawano dodatkowy miesiąc. Taki kalendarz, zwany księżycowo-słonecznym, obowiązywał w starożytnej Grecji oraz Babilonii.

● Kalendarz słoneczny

Innym sposobem mierzenia czasu jest kalendarz słoneczny, w którym najważniejszym czynnikiem jest czas, w jakim Ziemia okrąża Słońce. Chociaż większość kalendarzy słonecznych w rzeczywistości wyewoluowała z kalendarzy księżycowych, to w tych pierwszych przypisanie miesięcy do konkretnych pór roku spowodowało powstanie rozbieżności między miesiącem księżycowym a kalendarzowym. Z takiego systemu korzystali starożytni Egipcjanie.

● Kalendarz juliański

Uczeni z terenów dzisiejszego Egiptu prawdopodobnie mieli znaczny udział w opracowaniu kalendarza, który przeszedł do historii pod nazwą juliańskiego, jako że jego opracowanie zostało zlecone przez Juliusza Cezara. Dokonał tego grecki astronom Sosygenes. Wcześniej w Rzymie stosowano kalendarz księżycowy, który miał być dostosowany do roku słonecznego dzięki dodawaniu dodatkowych dni przez urzędników. Ci nadużywali swojej władzy, manipulując długością roku tak, by skrócić lub wydłużyć kadencje wybranych polityków.

Kalendarz juliański zakładał wydłużenie miesięcy do znanych nam długości. Miesiące kalendarzowe całkowicie rozbiegły się więc z księżycowymi. Dodano też lata przestępne, co czwarty rok (Ile dni ma rok przestępny? Dokładnie 366). W ten sposób uzyskano niespotykaną dotąd stałość przypadania pór roku na odpowiednie miesiące. 

Historia kalendarza nie kończy się na starożytnym Rzymie. Kalendarz juliański rozprzestrzenił się w Europie, jednak zaczęto dostrzegać jego wadę – lata przestępne były zbyt liczne. Przyszła pora na kolejny etap.

W roku 1582 papież Grzegorz XIII wprowadził zmianę, która zmniejszyła liczbę lat przestępnych. Nowy kalendarz stopniowo zastępował kalendarz juliański w kolejnych krajach, choć przez jakiś czas występowała konieczność podawania dat według obu systemów. Obecnie kalendarze różnią się o 13 dni. W XXI w. kalendarz gregoriański obowiązuje niemal na całym świecie.

Według kalendarza gregoriańskiego przestępny jest rok, którego numer dzieli się przez cztery, jednak z wyłączeniem lat, które są zarazem podzielne przez 100. Od tej ostatniej reguły też jest wyjątek – jeśli rok dzieli się przez 100, ale również przez 400, będzie rokiem przestępnym. Tak było z rokiem 2000. Jeśli zatem chcesz być pewny, co ile lat jest rok przestępny, możesz przyjąć, że będzie nim każdy co czwarty rok od 1904 aż do 2096 (1900 i 2100 to wyjątki podzielne przez 100, ale nie przez 400).

Najszybciej, bo już w roku 1582, reformę kalendarza wprowadziły kraje katolickie. Wśród nich była Polska. Później zdecydowały się na to państwa protestanckie, np. Wielka Brytania w 1752 r., w dalszej kolejności kraje prawosławne. Ostatnim krajem, który wprowadził kalendarz gregoriański, była Turcja (1927 r.). Współcześnie kalendarz gregoriański jest uważany za uniwersalny i nic nie wskazuje na to, aby miało się to zmienić.