Stan nadzwyczajny: klęski żywiołowej, wojenny i wyjątkowy – kiedy można je wprowadzić

● Stany nadzwyczajne wprowadza się w Polsce między innymi wtedy, gdy dochodzi do zagrożenia zbrojną napaścią na państwo lub w razie wystąpienia katastrof naturalnych. ● W czasie obowiązywania stanów nadzwyczajnych mogą być częściowo ograniczone wolności i prawa człowieka. ● We wrześniu 2021 roku stan wyjątkowy wprowadzono w Polsce na terenach dwóch województw, w przygranicznym pasie z Białorusią.

Stan nadzwyczajny to rozwiązanie prawne, który ma przeciwdziałać lub zmniejszać skutki zagrożeń na terenie danego państwa. Jest stosowany, gdy same środki konstytucyjne są niewystarczające. Stany nadzwyczajne w Polsce opisane są w Konstytucji RP z kwietnia 1997 roku (rozdział XI, od art. 228).

Ustawa zasadnicza wyróżnia trzy rodzaje stanów nadzwyczajnych:

● Stan wojenny – wprowadzany, gdy dochodzi do zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści, a także gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony. Może obowiązywać na całym terenie kraju lub na jego części. Wprowadza go prezydent na wniosek Rady Ministrów.

● Stan wyjątkowy – wprowadzany, gdy zagrożony jest konstytucyjny ustrój państwa, porządek publiczny czy bezpieczeństwo obywateli. Może obowiązywać na części lub całym obszarze kraju przez czas oznaczony, nie dłużej niż 90 dni (przedłużenie może nastąpić tylko raz – za zgodą Sejmu i na maksymalnie 60 dni). Wprowadza go Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów.

● Stan klęski żywiołowej – wprowadzany, by przeciwdziałać skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych. Może obowiązywać na obszarze dotkniętym klęską, a także na terenie, na którym mogą wystąpić jej negatywne skutki. Wprowadza go Rada  Ministrów, w drodze  rozporządzenia, z własnej inicjatywy lub na wniosek wojewody, na nie dłużej niż 30 dni. Przedłużenie może nastąpić za zgodą Sejmu.

Stany nadzwyczajne w Polsce mogą być wprowadzone tylko i wyłącznie na podstawie konkretnych ustaw: o stanie wojennym, o stanie wyjątkowym i o stanie klęski żywiołowej. Określają one przede wszystkim zasady działania organów publicznych, a także zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka. Według Konstytucji niedopuszczalne jest jednak przy tym ograniczenie wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku.

Ustawa zasadnicza precyzuje również, że w trakcie obowiązywania stanów wyjątkowego i wojennego nie można naruszać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka), art. 34 i art. 36 (obywatelstwo), art. 38 (ochrona życia), art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpowiedzialności karnej), art. 45 (dostęp do sądu), art. 47 (dobra osobiste), art. 53 (sumienie i religia), art. 63 (petycje) oraz art. 48 i art. 72 (rodzina i dziecko).

Możliwe jest za to wyrównywanie strat majątkowych powstałych w związku z zakazami i nakazami.

Konstytucja podaje też inne warunki wprowadzenia stanów nadzwyczajnych. Czytamy w niej, że „działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa”.

W czasie trwania stanów nadzwyczajnych nie można zmieniać Konstytucji, ordynacji wyborczych ani też ustaw o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej czy o stanach nadzwyczajnych. Poza tym w czasie gdy trwa stan nadzwyczajny (a także w ciągu 90 dni od jego zakończenia), nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej. Ich kadencje zostają odpowiednio przedłużone.

W historii Polski wprowadzano stany nadzwyczajne. W czasach II RP stało się to między innymi w 1922 roku po zabójstwie prezydenta Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza czy po zamachu majowym w 1926 roku. Wprowadzono wtedy stany wyjątkowe.

Z kolei 1 września 1939 r. – wraz z napadem Niemiec na Polskę i początkiem II wojny światowej – wprowadzono stan wojenny. To rozwiązanie zastosował również generał Wojciech Jaruzelski 13 grudnia 1981 r. w czasach PRL.

Natomiast we wrześniu 2021 roku władze wprowadziły stan wyjątkowy na obszarze części województw podlaskiego i lubelskiego, obejmujący 183 miejscowości. „Decyzja o wprowadzeniu stanu wyjątkowego została podjęta w związku ze szczególnym zagrożeniem bezpieczeństwa obywateli oraz porządku publicznego, związanym z obecną sytuacją na granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi” – argumentowała to rozwiązanie kancelaria prezydenta.