Film "Europa" Franciszki i Stefana Themersonów odnaleziony w Niemczech

"Europa" w reżyserii Franciszki i Stefana Themersonów, czołowych przedstawicieli polskiej awangardy, powstał w Warszawie w latach 1931-32. 12-minutowy niemy film, nakręcony na kliszy 35 mm, stworzono na podstawie poematu Anatola Sterna z 1929 roku o tym samym tytule. Sam tekst zaliczany jest do najważniejszych przykładów polskiej awangardy literackiej międzywojnia.

"Europa" powstała w warszawskiej sypialni Themersonów. Swoje filmy budowali na artystycznych eksperymentach. Tylko w "Europie" można zobaczyć bogatą paletę zabiegów reżyserskich, takich jak: wykorzystywanie odwróconych zdjęć poklatkowych, negatywów, zdjęć archiwalnych, animacje przedmiotów i wielokrotną ekspozycję.

Poza bezcenną wartością estetyczną filmu, istotną rolę odgrywa jego warstwa narracyjna, w której reżyserzy artykułowali poczucie grozy i upadek moralny, obserwowany z Polski na początku lat 30. XX wieku - przypomina "The Guardian".

Przez dekady uważano, że film - w związku ze swoim antyfaszystowskim przesłaniem - został zniszczony podczas II wojny światowej.

Sam Themerson mówił o "Europie", że "prawie na pewno nie istnieje". Negatyw miał być w domu przy ul Królewskiej w Warszawie, który się spalił, a druga kopia w laboratorium w Paryżu, z którego Niemcy wszystko wywieźli. Na początku lat 70. XX wieku Themersonowie odtworzyli listę montażową filmu na prośbę Józefa Robakowskiego. Kilkanaście lat później Piotr Zarębski, operator i reżyser związany wówczas z Wytwórnią Filmów Oświatowych dokonał ponownej ekranizacji utworu. Przez dekady film przetrwał w pamięci artystów, chociaż nie było materiału oryginalnego.

Jak poinformował berliński oddział Instytutu Pileckiego, film został odnaleziony w jednym z oddziałów Bundesarchiv w ramach badań zainicjowanych przez Instytut Pileckiego w Berlinie. - Bardzo nas cieszy ten sukces, to wynik ciężkiej pracy naszych badaczy. Nie byłby możliwy bez naszej obecności w Berlinie - oceniła Hanna Radziejowska, dyrektorka oddziału berlińskiego, cytowana w informacji prasowej.

- Współpracujemy z Bundesarchiv, mamy szeroko zakrojony program badań na terenie całych Niemiec. Materiały digitalizujemy, omawiamy, opowiadamy zawarte w nich historie w sposób niezwykły – w formie komiksów w ramach programu "Living Archive" i organizujemy spotkania wokół nich w ramach serii "Twierdza Archiwum" - wyjaśniła. Radziejowska wskazała również, że w przyszłości, tak jak dotychczas, berliński oddział Instytutu Pileckiego chce "jak najwięcej mikrohistorii wydobyć na wierzch, wzbogacając powszechną świadomość historyczną w Niemczech i w Polsce" .

Aktualna wersja "Europy", odrestaurowana cyfrowo przez warszawski Fixafilm, została wzbogacona o ścieżkę dźwiękową autorstwa kompozytora Lodewijka Munsa. Światowa premiera filmy w nowej wersji odbędzie się 6 października podczas 65. edycji Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Londynie, którego organizatorem jest Brytyjski Instytutu Filmowy. Szef instytutu Ben Roberts powiedział, że "Europa" stanowi wybitny przykład europejskiej awangardy filmowej. - To dla nas zaszczyt, że możemy być częścią niesamowitej historii tego filmu, włączając do naszych zbiorów oryginalne negatywy i odgrywając rolę w tym, żeby to znaczące antyfaszystowskie dzieło było dostępne teraz i w przyszłości - ocenił Roberts. Polska premiera filmu odbędzie się 15 października w Kinie Iluzjon w Warszawie. 

CZYTAJ RÓWNIEŻ: "PILECKI 2.0. PAMIĘĆ PRZYWRACANA" >>>

Stefan Themerson - awangardowy prozaik, poeta, filozof, filmowiec, kompozytor, twórca koncepcji poezji semantycznej - oraz jego żona Franciszka - rysowniczka, malarka, scenografka, wydawczyni i nauczycielka akademicka - nakręcili wspólnie kilka filmów jeszcze przed wojną. Poza "Europą", były to: "Apteka" (1930 r.), "Zwarcie" (1935 r.) i "Przygoda Człowieka Poczciwego" (1937 r.). Wojnę przetrwał - jak sądzono do dzisiaj - jedynie ten ostatni. Po tym, jak Themersonowie osiedli w Wielkiej Brytanii nakręcili jeszcze dwa tytuły: "Calling Mr Smith" (1943 r.) o okrucieństwach nazistów w Polsce oraz "The Eye and the Ear/Oko i Ucho" (1944/45 r.), o wizualizacji muzycznej.

Spadkobierczynią spuścizny artystycznej Themersonów jest Jasia Reichardt, brytyjska kuratorka i historyczka sztuki pochodzenia polskiego, siostrzenica Franciszki Themerson. To ona w 2015 roku zdeponowała w Bibliotece Narodowej archiwum swojego wujostwa. Film "Europa" został włączony do Narodowego Archiwum Brytyjskiego Instytutu Filmowego, w porozumieniu spadkobierców Themersonów, reprezentowanych przez Themerson Estate.