100 lat temu zginął arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Wkrótce wybuchła Wielka Wojna

Dziś już nie ma mowy o wymazywaniu Polski z mapy, a Polacy, którzy latem 1914 r. zaczynali wojnę jako naród pozbawiony państwa, jesienią 1918 r. znaleźli się w obozie zwycięzców. Dlatego I wojna światowa nad Wisłą będzie zawsze oceniana pozytywnie, jako konflikt, który przyniósł koniec starego, niesprawiedliwego świata, w którym nie było miejsca na państwo polskie.

Latem 1914 r., gdy Europa staczała się w stronę wojny, Polacy natychmiast włączyli się do działań na rzecz odbudowy państwa. Jedni z bronią w ręku, inni w dyplomacji. Jedni chcieli wielkiej zjednoczonej Polski pod berłem cara, inni widzieli Polskę pod berłem Habsburgów, w trzyczęściowym państwie Austro-Węgry-Polska.

Ostatecznie los przyniósł Polsce niepodległość bez żadnych warunków. Po wojnie Józef Piłsudski wspominał, że jeszcze przed 1914 r. trafnie przewidział wynik wojny europejskiej: najpierw połączone siły Niemiec, Austrii i Węgier pokonają Rosję, a potem koalicja zachodnich mocarstw Anglii i Francji pokona Niemcy i Austrię. Rzeczywiście, równoczesny upadek trzech zaborczych mocarstw dla Polski był zbawienny.

Konflikt, która rozpoczął się kilka tygodni po zamachu w Sarajewie na austriackiego następcę tronu, nazywany jest w Anglii czy Francji Wielką Wojną. A, to dlatego, że stanowi tragiczny wstęp do XX wieku. Mało znany w Polsce jest fakt, że w I wojnie światowej zginęło znacznie więcej obywateli brytyjskich, czy francuskich niż w II wojnie światowej. Brytyjczycy i Francuzi mówią wręcz o całym pokoleniu mężczyzn, zabitych na polach bitewnych Wielkiej Wojny. To właśnie niechęć do powtórki konfliktu była praprzyczyną początkowych ustępstw wobec Hitlera w końcu lat 30. ubiegłego wieku.

Konflikt, który został uruchomiony przez zamach sarajewski, spowodował głębokie, często nieodwracalne zmiany polityczne na mapie Europy. Na gruzach imperiów habsburskiego i rosyjskiego powstały nowe kraje, takie jak, choćby: Polska, Czechosłowacja, Litwa, Łotwa, Estonia. Rozpadły się Austro-Węgry, powstały osobne Węgry i osobna Austria, jako małe, okrojone państwa. Węgry, co przypomina obecny premier Viktor Orban, utraciły po I wojnie światowej aż 2/3 terytorium. W Rosji radzieckiej władzę w wyniku przewrotu i wojny domowej zdobyli bolszewicy. Niemcy zaś byli tak sfrustrowani klęską wojenną i narzuconym pokojem, że dwadzieścia lat po Wielkiej Wojnie zaufali fanatykowi, który rozpętał jeszcze bardziej niszczycielską wojnę w Europie i na innych kontynentach.

Zamach w Sarajewie na arcyksięcia Ferdynanda, następcę tronu austriackiego, powszechnie wymieniany jest jako główna przyczyna wojny. To spore uproszczenie. Była to jedna z głównych przyczyn wojny, ale na pewno nie jedyna.

Już na przełomie wieków XIX i XX Europa podzielona była na dwa mniej lub bardziej wrogie obozy polityczno-wojskowe. W jednym, tzw. bloku państw centralnych, były Niemcy i Austro-Węgry. W drugim, nazywanym Ententą, znalazły się Rosja, Francja i Wielka Brytania. Francja dążyła do rewanżu na Niemcach za upokorzenie w wojnie 1870-71 r., a Wielka Brytania obawiała się wzrostu potęgi Niemiec. Szczególnie niebezpieczna była rywalizacja Wiednia i Petersburga na Bałkanach, gdzie Austro-Węgry uważały się za hegemona i, gdzie swoich wpływów i sojuszników (Serbia) broniła Rosja.

Zamach w stolicy Bośni 28 czerwca 1914 r. przeprowadzili serbscy zamachowcy, nacjonaliści, których głównym wrogiem były Wiedeń i Budapeszt. W śledztwie w sprawie zamachu Austria postawiła Serbii ultimatum, które Belgrad odrzucił, po czym Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, a murem za Serbami stanęli Rosjanie. Stało się to miesiąc po zamachu.

W pierwszych dniach sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji i Francji, a Austro-Węgry znalazły się w stanie wojny z Francją. W chwili, gdy niemieckie oddziały pogwałciły neutralność Belgii, maszerując na Francję, do wojny po stronie Paryża i Petersburga przystąpiła Wielka Brytania. W 1917 r. po stronie Ententy i przeciwko Niemcom i Austro-Węgrom do wojny wkroczyły, przysyłając potężną armię, Stany Zjednoczone.

Wojna wybuchła latem 1914 r., kładąc kres dawnemu, arystokratycznemu światu. Katastrofie nie zapobiegł fakt, że większość monarchów europejskich była ze sobą spokrewniona.

Sztab niemiecki od dawna planował, że w przypadku wybuchu wojny na dwa fronty, Niemcy muszą szybko pokonać Francję i uderzyć na Rosję. Ale plan ten się nie powiódł. Mimo, że liczono, iż wojna skończy się szybko, konflikt trwał 4 lata. Na Zachodzie na kilka lat front praktycznie się zatrzymał. W serii gigantycznych bitew (jak Marna, Verdun, Somma) śmierć ponosiły setki tysięcy żołnierzy. Pod Ypres w Belgii po raz pierwszy w historii Niemcy użyły broni chemicznej. Na froncie zachodnim pojawiły się czołgi.

W 1918 r., Niemcy i ich sojusznicy nie byli już w stanie prowadzić wojny, a jesienią tego roku podpisano zawieszenia broni. Z kolei na froncie wschodnim po początkowych klęskach niemiecko-austriacko-węgierska koalicja w 1915 r. wypchnęła Rosję z ziem polskich. W 1916 r. armia rosyjska nieskutecznie próbowała kontrofensywy, zimą 1917 r. rewolucja zmiotła cara, a jesienią 1917 r. w wyniku przewrotu po władzę sięgnęła partia bolszewicka. W 1918 r. prezydent Stanów Zjednoczonych przedstawił swoją wizję pokoju, którą wcielono w życie na paryskiej konferencji pokojowej i traktacie wersalskim.

Już od początku wojny do starań o poprawę losu Polaków i przywrócenie w jakiejś formie państwa polskiego włączyły się różne polskie ugrupowania. Już 6 sierpnia Józef Piłsudski poprowadził z Krakowa do Kongresówki I Kompanię Kadrową. To był początek słynnych Legionów. Polskie formacje zbrojne walczyły u boku państw centralnych i potem u boku Ententy.

Początkowo Piłsudski wyobrażał sobie, że przyszła Polska będzie związana z Austrią. Kiedy w 1916 r. Niemcy i Austria ogłosiły formalne przywrócenie Królestwa Polskiego, a Rosją zawładnęli bolszewicy, państwa zachodnie nie miały innego wyjścia i musiały do planów powojennych wpisać także utworzenie niezawisłej Polski. O takim państwie mówił prezydent USA Woodrow Wilson. Widząc coraz bardziej osłabione Berlin i Austrię, Piłsudski podnosił żądania wobec Niemiec i Austrii, za co został uwięziony. Wśród państw zachodnich „lobbing” na rzecz państwa polskiego prowadził Roman Dmowski, który swoje znakomite kontakty wykorzystał podczas prezentowania postulatów polskich w Paryżu na konferencji pokojowej.

11 listopada 1918 r. w Compiegne pod Paryżem zawarto zawieszenie broni. W Warszawie Piłsudski przejmował władzę, a kilka dni później napisał depeszę do państw świata, informując o odrodzeniu Rzeczpospolitej Polskiej. W 1920 r. Polacy dwukrotnie pokonali Armię Czerwoną i obronili młodziutkie państwo. W 1922 r. na wszystkich polskich granicach zapanował pokój, którym Polacy i inne narody cieszyli się niecałe dwie dekady.

Autor: Jacek Stawiski // rzw / Źródło: tvn24