Mogliśmy być "szarą strefą", tak się nie stało. Droga Polski po upadku komunizmu

Tekst, przedstawiający kamienie milowe Polski po upadku komunizmu, powstał na podstawie raportu przygotowanego przez inicjatywę 30. Rok Wolności. W opracowaniu "(WSPÓŁ)PRACA 1989-2019" dokonano subiektywnego wyboru najważniejszych wydarzeniach ostatniego trzydziestolecia, które ukształtowały polskie społeczeństwo.

Gdy wieczorem 9 listopada 1989 roku jeden z członków władz NRD ogłaszał decyzję o otwarciu granicy pomiędzy NRD i Berlinem Zachodnim, przemiany w niektórych krajach bloku komunistycznego trwały już od wielu miesięcy. W głosowaniu w częściowo wolnych wyborach parlamentarnych z 4 czerwca 1989 roku Polacy zakończyli istnienie trwającego od czterdziestu lat systemu jednopartyjnego. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy posłowie Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego doprowadzili do powołania koalicyjnego rządu Tadeusza Mazowieckiego, który w ciągu kilkunastu miesięcy przeprowadził reformy wpływające na życie milionów Polaków.

Wybory parlamentarne z 4 czerwca 1989 roku były jednym kamieni milowych polskiej transformacji. Uwieńczeniem pierwszych miesięcy tej przebudowy państwa były zmiany w konstytucji wprowadzone 29 grudnia 1989 roku.

Przywrócono dawną nazwę państwa – Rzeczpospolita Polska. W ciągu kilku kolejnych zlikwidowano wiele instytucji będących symbolami systemu PRL. Zaczęły powstawać setki nowych czasopism, wydawnictw oraz pierwsze prywatne stacje radiowe i telewizyjne, które dziś wydają się oczywistością. W księgarniach pojawiły się rozchwytywane, mimo wysokich cen, książki odkłamujące historię minionych dziesięcioleci. Mimo że w ciągu pierwszych lat transformacji zwiększyła się przestępczość, to już w kolejnych stan bezpieczeństwa ulegał stopniowej poprawie.

Jednym z najważniejszych symboli przemian ustrojowych jest uchwalona w 1997 roku i zatwierdzona przez Polaków w referendum Konstytucja RP. Prace nad nową ustawą zasadniczą trwały już za czasów rządu Tadeusza Mazowieckiego. Wtedy jednak podziały polityczne uniemożliwiały jej uchwalenie. W 1992 roku została przyjęta tzw. "mała konstytucja", regulująca stosunki między władzą wykonawczą i ustawodawczą. W kadencji 1993-1997 roku prowadzono prace nad nową ustawą zasadniczą. Jej zapisy gwarantowały między innymi trójpodział władzy, istnienie samorządu terytorialnego, zasadę pluralizmu politycznego, swobodę gospodarczą oraz wolność słowa.

Pomimo głębokich przemian roku 1989 położenie geopolityczne Polski było niepewne. Na wschodzie wciąż istniał Związek Sowiecki, którego liczące kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy wojska stacjonowały w Polsce. Ostatecznie, po wielu rundach negocjacji uzgodniono ich ewakuację. Wiosną 1991 roku garnizon Borne Sulinowo opuścił pierwszy transport broni rakietowej. Ostatnia jednostka bojowa wycofała się z Polski 28 października 1992 roku, a ostatni żołnierze rosyjscy opuścili nasz kraj 17 września 1993 roku, w rocznicę sowieckiej agresji na Polskę.

Opuszczenie Polski przez wojska rozpadającego się imperium otwierało drogę do integracji RP z NATO. W grudniu 1991 roku, zaledwie pół roku po rozwiązaniu Układu Warszawskiego, premier Jan Olszewski w swoim expose podkreślił, że współpraca z Sojuszem Północnoatlantyckim będzie podstawą bezpieczeństwa Polski. W marcu 1992, padły epokowe słowa sekretarza generalnego NATO, Manfreda Wörnera podczas wizyty w Polsce: "drzwi do NATO są otwarte". Dwa lata później Polska znalazła się w "przedsionku" – stworzonym przez USA programie Partnerstwa dla Pokoju. Pełnoprawnym członkiem NATO staliśmy się w marcu 1999 roku. Wszystkie kolejne rządy uznają obecność w Sojuszu za podstawę bezpieczeństwa Polski i całej Europy Środkowej.

Obok reform politycznych wielkim wyzwaniem było również uzdrowienie polskiej gospodarki. W 1989 roku inflacja sięgała kilkuset procent. Płace nie miały pokrycia w towarach. Polska niemal nie posiadała rezerw walutowych. Na arenie międzynarodowej była traktowana jako bankrut. Wiele przedsiębiorstw zajmowało się produkcją przynoszącą ogromne straty. Rząd Mazowieckiego zdecydował się na głębokie reformy.

Przygotowany przez ministra finansów Leszka Balcerowicza plan transformacji gospodarczej przeszedł do historii jako "terapia szokowa". Pakiet przyjętych w grudniu 1989 roku ustaw doprowadził do stosunkowo szybkiego stłumienia galopującej inflacji oraz zahamował zapaść gospodarki. Jego pośrednim skutkiem było jednak zwiększające się bezrobocie oraz upadek wielu firm państwowych. Dziś, niezależnie od wielu kontrowersji, jest uznawany za kamień milowy przemian ekonomicznych, które doprowadziły do ukształtowania się współczesnej, stabilnej gospodarki.

Pod koniec funkcjonowania rządu Tadeusza Mazowieckiego trwały przygotowania do prywatyzacji niektórych, wyróżniających się przedsiębiorstw państwowych. Przy tej okazji budowano Giełdę Papierów Wartościowych. Ironią historii jest, że jej pierwszą siedzibą stała się dotychczasowa siedziba Komitetu Centralnego PZPR. Pierwsza sesja na GPW odbyła się 16 kwietnia 1991 roku. Notowano akcje pięciu spółek, obroty wyniosły około 1900 dzisiejszych złotówek. Dziś na GPW notowane są akcje 460 spółek, których łączna kapitalizacja wynosi 1,1 bln złotych.

W pierwszych latach transformacji Polacy z nadzieją patrzyli na Zachód. Również większość polityków dążyła do powiązania kraju z integrującą się Europą. 16 grudnia 1991 roku Polska podpisała umowę nazywaną stowarzyszeniową ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. Pięć dni później premier Olszewski stwierdził: "Dążymy do Polski, która będzie pełnoprawnym państwem członkowskim Wspólnot Europejskich". Cel ten był potwierdzany przez kolejnych premierów. W 1994 roku Polska złożyła formalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej. W kolejnych latach toczyły się negocjacje akcesyjne, prowadzone konsekwentnie przez wszystkie ekipy rządzące, a polskie prawo było dostosowywane do wymagań UE. W 2003 roku odbyło się referendum, w którym na "za" członkostwem zagłosowało 77,45 procent uczestniczących. W dniu 1 maja 2004 roku Polska wstąpiła do Unii.

Od tego czasu do Polski płynie nieprzerwanie strumień funduszy unijnych. Według danych Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju do marca 2019 roku z unijnego budżetu nasz kraj pozyskał 163,7 miliardy euro na modernizację infrastruktury oraz projekty społeczne. W ciągu piętnastu lat obecności w Unii pozyskane środki pozwoliły na wybudowanie 15,5 tysiąca kilometrów autostrad i dróg, zmodernizowanie prawie 4,5 tysiąca linii kolejowych. Powstało przeszło 450 nowych oczyszczalni ścieków. 22 tysiące nauczycieli podniosło swoje kompetencje poprzez udział w projektach unijnych. Wreszcie ponad 290 tysięcy osób otrzymało wsparcie na otwarcie lub rozwinięcie swojej działalności gospodarczej. Ze środków unijnych realizowane są również projekty kulturalna i naukowe. Rząd, instytucje państwowe i samorządowe oraz przedsiębiorstwa i organizacje społeczne coraz lepiej potrafią korzystać z pieniędzy trafiających do Polski z UE.

Budowa autostrad i modernizacja portów lotniczych czy boisk piłkarskich była uważana za jeden z dowodów sukcesu integracji europejskiej. Duża część najważniejszych inwestycji infrastrukturalnych została zakończona przed organizowanymi w 2012 roku Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej. W tym czasie opinia publiczna obserwowała nie tylko budowę nowych stadionów, ale również otwieranie kolejnych "Orlików". Według danych Ministerstwa Sportu i Turystyki przez pięć lat zbudowano 2604 boiska, a z oferty skorzystała większość gmin.

Domknięciem procesu integracji europejskiej było włączenie Polski w 2007 roku do strefy Schengen. Od tej pory Polacy mogą swobodnie podróżować po obszarze objętym układem bez obowiązkowych kontroli na przejściach granicznych, a zamiast paszportu wystarczy dowód osobisty. Otwarcie granic ułatwiło również rozwój turystyki. W 2018 roku liczba turystów z zagranicy odwiedzających nasz kraj sięgnęła ponad 19 milionów osób.

Władze PRL przez niemal cały okres istnienia systemu komunistycznego dążyły do kontroli wszystkich dziedzin życia społecznego. Powstanie Solidarności oraz innych organizacji społecznych oznaczało przełamanie dotychczasowej kontroli reżimu. Po 1989 roku powstało tysiące stowarzyszeń i fundacji. Skala zaangażowania społecznego była jednak stosunkowo niewielka. Wiele organizacji funkcjonowało przy bardzo niewielkich środkach finansowych. Jednak dzięki staraniom kolejnych rządów ich sytuacja uległa poprawie. Jedną z kluczowych regulacji była ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 2003 roku. Wprowadziła ona definicję organizacji pozarządowej i określiła podstawowe formy współpracy administracji publicznej z organizacjami społecznymi. Od 2004 roku każdy obywatel może przekazać 1 procent podatku dla wybranej organizacji. Dzięki kolejnym regulacjom prawnym mieszkańcy gmin i miast mają też coraz większą możliwość uczestnictwa w decyzjach władzy na przykład poprzez konsultacje społeczne lub budżety obywatelskie.

Prawdziwym kamieniem milowym dla społeczeństwa obywatelskiego było również stworzenie instytucji samorządu terytorialnego. Już wiosną 1990 roku udało się uchwalić ustawę przywracającą samorząd gminny. Kilka tygodni później odbyły się pierwsze wybory do rad gmin. Od tej pory najmniejsze społeczności zyskały dostęp do środków na prowadzenie własnej działalności. Uzupełnieniem reformy z 1990 roku było stworzenie w 1999 roku samorządów powiatowych i wojewódzkich. Odgrywają one szczególnie dużą rolę w gospodarowaniu środkami pochodzącymi z programów UE.

Przełamanie monopolu państwa nastąpiło nie tylko w sferze samorządu. Realizowane z ogromnym trudem reformy służby zdrowia doprowadziły do wytworzenia się ogromnego rynku usług medycznych. Wiele prywatnych klinik jest finansowych ze środków NFZ, a tym samym możliwość korzystania z ich usług mają wszyscy pacjenci.

Istotnym problemem całego okresu transformacji był brak systemowego wsparcia dla rodzin. W przypadku najgorzej sytuowanych oznaczało ono pozostawanie w sferze ubóstwa. Wiele rodzin było stać na zaspokojenie podstawowych potrzeb, ale nie na wydatki związane z dodatkową edukacją lub wypoczynkiem wakacyjnym. Celem realizowanego od 2016 roku programu Rodzina 500 plus jest znacząca poprawa sytuacji rodzin oraz zwiększenie niskiego współczynnika dzietności.

***

Zdjęcia spontanicznie niszczonego Muru Berlińskiego są jednym z najbardziej symbolicznych obrazów ostatnich trzydziestu lat. Moment ten został również powszechnie oceniony jako jeden z najbardziej szczęśliwych w dziejach XX wieku. Polska i kraje Europy Środkowowschodniej przeszły od tego czasu długą i trudną drogę transformacji. Czy była udana, czy raczej można było pójść inną drogą – tu nie ma jednoznacznej zgody. Bez wątpienia oceny historyczne kamieni milowych ostatnich trzydziestu lat wciąż będą przedmiotem ożywionych dyskusji.

Tu jest dostępny pełny tekst raportu.

Autor: Rafał Bojanowski, Tomasz Kiersnowski