"Pamięć o Powstaniu Styczniowym w okresie II RP i w latach II wojny światowej była niezwykle silna"

Archiwalia udostępnione przez Archiwum Akt Nowych pochodzą z XX wieku. Można w nich zobaczyć rozkaz powołania Kedywu AK, a także materiały opozycji antykomunistycznej okresu PRL, w tym oryginalny akt założenia Polskiej Partii Niepodległościowej. Obie organizacje chętnie nawiązywały do Powstania Styczniowego.

Archiwum Akt Nowych udostępniło oryginalne archiwalia z XX wieku Wśród nich jest rozkaz powołania Kedywu AK z 22 stycznia 1943 r. Kierownictwo Dywersji AK powstało dokładnie w 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Konspiratorzy AK i z okresu PRL często nawiązywali do tradycji z 1863 r.

W czwartek w siedzibie Archiwum Akt Nowych w Warszawie zaprezentowano i udostępniono do sfilmowania lub wykonania zdjęć oryginalne archiwalia Kedywu AK, Polskiej Partii Niepodległościowej (PPN), dokumenty II RP, okresu II wojny światowej i PRL, nawiązujące do Powstania Styczniowego.

- Pamięć o Powstaniu Styczniowym w okresie II RP i w latach II wojny światowej była niezwykle silna. Do wydarzeń z 1863 roku nawiązywali zarówno konspiratorzy AK, jak i działacze opozycji antykomunistycznej w okresie PRL. Z okazji 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego prezentujemy archiwalia z rożnych okresów, by pokazać, w jaki sposób etos powstańczy kształtował młode pokolenia w niepodległej Polsce okresu międzywojennego, konspiratorów AK oraz z okresu PRL - powiedział historyk AAN Rafał Kierzkowski.

ZOBACZ TAKŻE: Warszawa lat 30. na nieznanych zdjęciach francuskiego fotografa amatora.

Wśród udostępnionych unikatów był m.in. oryginalny rozkaz nr. 84 "Uporządkowanie odcinka walki czynnej" z 22 stycznia 1943 roku - dokument powołania Kierownictwa Dywersji (Kedywu AK). Wydał go Komendant Główny Armii Krajowej gen. Stefan Rowecki "Grot". Pierwszym dowódcą Kedywu KG AK był płk Emil August Fieldorf "Nil".

"Powołanie Kedywu uporządkowało istniejące struktury AK"

- Data powołania Kedywu przez gen. "Grota" nie była dziełem przypadku. Tego dnia obchodzono potajemnie 80. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Rozkaz był przełomowy, ponieważ uporządkował istniejące już struktury AK i tworzył Kedyw z myślą o eskalacji działań zbrojnych przeciw okupantowi - wyjaśnia Kierzkowski.

Rozkaz nr 84 gen. "Grot" wydał z myślą o wzmocnieniu akcji dywersyjnej przez nową strukturę, która składała się m.in. ze Związku Odwetu, Grup Szturmowych Szarych Szeregów i "Wachlarza". "Cel akcji - nękanie przeciwnika i zadanie mu coraz mocniejszych ciosów przez akcję dywersyjną i sabotażową oraz stosowanie już w chwili obecnej wobec okupanta odwetu za akty gwałtu w stosunku do ludności cywilnej" - czytamy w prezentowanym przez AAN dokumencie sprzed ośmiu dekad.

ZOBACZ: Strażak sfotografował płonące getto. Wyjątkowe klisze odnalezione po 80 latach.

Zadaniami Kedywu AK były m.in. planowanie akcji dywersyjnych i sabotażowych w skali kraju, kierowanie własnymi oddziałami dyspozycyjnymi, nadzór nad Kedywami obszarów i okręgów, szkolenie kadr oddziałów dywersyjnych oraz produkowanie środków walki. Kedyw KG AK tworzyły oddziały dyspozycyjne: "Motor", "Agat" (później "Pegaz", przekształcony w batalion "Parasol"), bataliony "Zośka" i "Miotła". Liczyły one łącznie około 1,5 tysiąca żołnierzy.

Wzorem dla AK była konspiracja z okresu Powstania Styczniowego

Polskie Państwo Podziemne, w tym także AK, wzorowało się na konspiracji z 1863 r. - Wykorzystano wzorce postaw i organizacji. W II RP i podczas wojny powstańcy byli nie tylko przewodnikami duchowymi, ale także autorytetami w zakresie taktyki, strategii oraz metod działań dywersyjnych przeciw okupantowi wypracowanych podczas Powstania Styczniowego - tłumaczy Kierzkowski.

W AAN zaprezentowano oryginalny meldunek z wykonania przez oddział specjalny Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej "Pegaz" zamachu na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski SS-Brigadeführera Franza Kutscherę sporządzony w dniu wykonania akcji - 1 lutego 1944 roku. Wyrok na znienawidzonego przez mieszkańców Warszawy hitlerowskiego zbrodniarza wydał dowódca Kedywu KG AK płk August Emil Fieldorf "Nil". Franz Kutschera objął funkcję dowódcy SS i policji na okręg warszawski 25 września 1943 roku i od razu zaostrzył represje wobec Polaków. Z jego inicjatywy nastąpiły liczne egzekucje uliczne, którymi Kutschera chciał złamać ducha i wolę walki mieszkańców okupowanej stolicy.

Akcję "Kutschera" przeprowadzono 1 lutego 1944 roku. Uczestniczyło w niej 12 żołnierzy AK m.in.: Bronisław Pietraszewicz "Lot" - dowódca akcji, Stanisław Huskowski "Ali", Zdzisław Poradzki "Kruszynka", Michał Issajewicz "Miś", Marian Senger "Cichy", Henryk Humięcki "Olbrzym", Zbigniew Gęsicki "Juno", Bronisław Hellwig "Bruno", Kazimierz Sott "Sokół". Kutscherę zastrzelił "Miś". W wyniku akcji śmierć poniosło czterech jej uczestników. Straty okupanta wynosiły pięciu zabitych i dziewięciu rannych.

Warto przypomnieć, że zbrojne zamachy na przedstawicieli carskich władz okupacyjnych przeprowadzano także podczas Powstania Styczniowego. 19 września 1863 r. w Warszawie na rozkaz Komitetu Centralnego Narodowego polscy konspiratorzy przeprowadzili nieudany zamach zamach na namiestnika Królestwa Polskiego, rosyjskiego generała Fiodora Berga.

Akt założenia Polskiej Partii Niepodległościowej

- Prezentujemy także materiały opozycji antykomunistycznej okresu PRL, które często nawiązują do tradycji Powstania Styczniowego. Wśród materiałów jest oryginalny akt założenia Polskiej Partii Niepodległościowej (PPN) z 22 stycznia 1985 r. Jej założyciele także nawiązywali do tradycji powstańczych i daty wybuchu najdłuższego XIX-wiecznego zrywu zbrojnego na ziemiach polskich pod zaborami - wyjaśnia historyk z AAN Kamil Świątkowski.

Polska Partia Niepodległościowa - podziemna partia polityczna powstała 22 stycznia 1985 roku z inicjatywy byłych działaczy KPN: Romualda Szeremietiewa, Tadeusza Stańskiego, Zygmunta Goławskiego, Tadeusza Jandziszaka i Macieja Pstrąg-Bieleńskiego. Miała być organizacją kadrową opartą na "młodzieży szkolnej, środowisku byłych członków i działaczy KPN, środowiskach katolickich i inteligencji". Naczelnym organem PPN była Konwencja Krajowa - zjazd delegatów z całego kraju.

- Na łamach konspiracyjnej gazety PPN o nazwie "Sprawa" w jednym z artykułów Romuald Szeremietiew nawiązywał do tematyki i tradycji Powstania Styczniowego - dodaje archiwista z AAN.