Tablice pamiątkowe autorstwa Karola Tchorka w rejestrze zabytków

W okresie powojennym przeprowadzono dwa konkursy, które miały ustalić jednolite napisy i symbole oraz rozwiązanie plastyczne dla pomników stawianych na miejscach straceń. W pierwszym konkursie wyłoniono treść napisu głównego (Miejsce uświęcone męczeńską krwią Polaków walczących o wolność - aut. E. Śliwińska,) oraz symbol, który miał przyjąć formę krzyża walecznych, odwołującą się do bohaterskiej postawy ludności Warszawy.

PRZECZYTAJ: Pracownię zbudował z ruin, przez lata tworzył tablice przypominające o zbrodniach na Polakach podczas wojny

Pracownia Karola Tchorka

Drugi konkurs na "rozwiązanie plastyczne miejsc straceń na terenie całego kraju:, przygotowany został przez Stowarzyszenie Architektów Rzeczpospolitej Polskiej (SARP). W 1949 r. spośród 34 nadesłanych na konkurs projektów plastycznych komisja wybrała pracę autorstwa Karola Tchorka.

"Projekt Tchorka stanowił prostą, kompozycję z piaskowca. Zgodnie z założeniami konkursu, projekt mógł być wykorzystany jako typowy, powtarzalny pomnik zarówno na murach, jak i w postaci wolnostojącego monolitu. Podstawowa forma tablicy stanowiła płyta w kształcie stojącego prostokąta z motywem krzyża walecznych z centralnie umieszczoną na styku ramion tarczą z rytą inskrypcją główną" - przekazał konserwator. "W projekcie krzyż Virtuti Militari uległ modyfikacji. Poszerzono jego środkową część i na styku ramion umieszczono tarczę, która przeznaczona była dla niezmiennego tekstu" - dodał.

"Tablice w większości upamiętniają męczeństwo ludności cywilnej. W kilku przypadkach napisy podkreślają masowe egzekucje"

Pod krzyżem znajdowało się miejsce na szczegółowe opisy zdarzeń (tzw. legenda), które upamiętniać miały tablice i monolity. Ostatecznie dopuszczono trzy stałe wersje napisów: 1. „Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny", 2. „Miejsce walki Polaków o wolność Ojczyzny”, 3. "Cześć Ich Pamięci". Ostatni napis umieszczano w miejscach upamiętniających ofiary pochodzenia żydowskiego oraz żołnierzy radzieckich i tam krzyż został zastąpiony tarczą.

Pierwsze, pojedyncze tablice zostały zamontowane na początku lat 50. Najwięcej powstało ich między 1963-1965 r. na zamówienie Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. Ostatnia zamontowana tablica pochodzi z 1985 r.

"Tablice w większości upamiętniają męczeństwo ludności cywilnej. W kilku przypadkach napisy podkreślają masowe egzekucje - szczególnie na Woli podkreślona byłą olbrzymia liczba ofiar. Ofiary zbrodni wojennych określane są jako: Polacy, Żydzi, osoby (osoby cywilne, osoby ludności cywilnej, ludność cywilna, mieszkańcy - podkreślone dzieci i młodzież w kilku przypadkach), zakładnicy, więźniowie z Pawiaka. Napisy dotyczą także upamiętnienia poległych w walkach (partyzantów, obrońców) m.in. monolit przy ul. Długiej czy tablica wmurowana w ścianę przy ul. ul. Odyńca 55" - wyjaśnił konserwator.

Niektóre tablice dotyczą poszczególnych grup społecznych np. lekarzy i personelu szpitali miejskich i szpitali polowych (m.in.: ul. Bonifraterska 12, ul. Chełmska 21, ul. Długa 13/15), tramwajarzy (ul. Młynarska 2, ul. Siedmiogrodzka 5), księży rzymsko-katolickich (ul. Karolkowa 49), pracowników poczty (ul. Nowogrodzka 45).

Konserwator zaznaczył, że pod względem formalnym, największą grupę obiektów stanowią tablice wmurowane w ściany budynków, niektóre z nich wkomponowane także w często oryginalne fragmenty murów - ostańce. Monolity – czyli pomniki wolnostojące - najczęściej były ustawiane na betonowej lub piaskowcowej płycie, bądź bezpośrednio na ziemi.

"Tablice i monolity autorstwa Karola Tchorka są charakterystyczną dla Warszawy plastyczną formą upamiętnienia ofiar II wojny światowej. Wpłynął w długiej perspektywie na krajobraz Warszawy i wykreował obowiązujący do dzisiaj identyfikowalny symbol narodowej pamięci. Zespół 164 zachowanych tablic autorstwa Karola Tchorka prezentuje wysoki poziom artystyczny i rzemieślniczy" - przekazał konserwator.

Zaznaczył, że cały zespół jest jednolity stylistycznie i charakteryzuje się harmonijnym powiązaniem znaku graficznego, faktury kamienia i liternictwa. "Każda tablica została opracowana indywidualnie" - dodał.

Wyjaśnił, że zespół tablic pamiątkowych posiada wysoką wartość historyczną, jako wyjątkowe świadectwo dziedzictwa i kultury materialnej związane z podjętą po wojnie próbą upamiętnienia męczeństwa i walki Polaków w walce z okupantem podczas II wojny światowej. "Są rozpoznawalne zarówno jako znak graficzny jak i materialny nośnik idei upamiętnienia martyrologii narodu polskiego, co przejawia się m.in. tym, że przy wielu z nich do dzisiaj składane są kwiaty i znicze oraz odbywają się przy nich uroczystości, czy warty harcerskie. Dodatkową wartość poszczególnych obiektów stanowi to, iż nadal znajdują się w miejscach ich pierwotnej lokalizacji (lub najbliższym otoczeniu)" - podkreślił prof. Lewicki.

"Poprawienie" tablic

PRZECZYTAJ: Prokuratura umorzyła śledztwo w sprawie "poprawienia" pamiątkowych tablic. "Stwierdziła, że są zabytkami, ale nie doszło do czynu zabronionego"

Dwa lata temu zdewastowano 75 tzw. tablic Tchorka postawionych w miejscach gdzie podczas okupacji i Powstania Warszawskiego ginęli Polacy. Naklejki z napisem „Niemcy”, zakrywającego słowo „hitlerowcy”, przyklejono na tablicach na terenie Bielan, Mokotowa, Śródmieścia, Ochoty, Pragi-Północ, Woli, Włoch i Żoliborza. "Sprawcy są znani, bowiem przyznali się w mediach do tego wandalizmu" - informował w sierpniu stołeczny ratusz.

Prokuratura umorzyła śledztwo i stwierdziła że „czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego. Nie czekając na decyzję prokuratury, miasto oczyściło 36 tablic za łączną kwotę blisko 66 tysięcy zł. Część tablic zostało wyczyszczonych z nakładów Fundacji PGE.