Na Międzynarodową Listę Programu Pamięć Świata UNESCO trafił przechowywany w stołecznym Archiwum Akt Nowych zbiór rysunków dzieci, które doświadczyły wojny. - Autorami są chłopcy i dziewczęta z różnych klas społecznych i regionów Europy połączeni wspólnym tragicznym doświadczeniem - mówi szef Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych dr Paweł Pietrzyk.

17 kwietnia 2025 r. Rada Wykonawcza UNESCO podjęła decyzję o wpisaniu na Międzynarodową Listę Programu Pamięć Świata zbioru pt. "Rysunki i zapiski dzieci z czasu wojny w Europie: 1914–1950". Wśród 17 kolekcji pochodzących z 8 krajów znalazły się również rysunki i zeszyty polskich dzieci z lat 40. XX wieku, przechowywane w Archiwum Akt Nowych. To unikatowe, poruszające świadectwa wojennych przeżyć najmłodszych świadków okupacji niemieckiej w Polsce.

"Polski zbiór, złożony z ponad 7000 prac, powstał w 1946 roku jako efekt ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego przez redakcję tygodnika 'Przekrój' za zgodą ówczesnego Ministerstwa Oświaty. Udział w nim wzięło ponad 7300 dzieci w wieku do 13 lat – najmłodszy uczestnik miał zaledwie 2 lata i 3 miesiące. Prace te, tworzone zarówno spontanicznie, jak i pod wpływem rodziców czy nauczycieli, stały się wyjątkowym dokumentem zbiorowej traumy wojennej, zapisanej ręką dziecka" - opisuje w komunikacie Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.

"To świadectwa dzieci, które nie miały możliwości wyrazić się słowem"

Jak wyjaśniono, na zachowanych rysunkach dzieci przedstawiały m.in. sceny egzekucji, bombardowań, utraty domu, ewakuacji, przesiedleń, głodu, śmierci członków rodziny, działań frontowych, paniki i chaosu. Ale nie brakowało również obrazów radości z zakończenia wojny.

"Prace są różnej wielkości i formatu - małe, duże, kwadratowe, podłużne, prostokątne. Były rysowane i malowane na wszystkich rodzajach papieru: kredowym, brystolu, pergaminie, tekturze, a nawet na papierze pakowym. Używano różnych technik i środków, np. kolorowych kredek, ołówkowych, kredek woskowych, długopisów, tuszu i akwareli. Paleta barw była dość ograniczona, dominują ciemniejsze tonacje" - wylicza Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.

- To świadectwa dzieci, które nie miały możliwości wyrazić się słowem, ale pozostawiły nam przejmujący obraz wojennej rzeczywistości. Autorami są chłopcy i dziewczęta z różnych klas społecznych i regionów Europy połączonych wspólnym tragicznym doświadczeniem wojennym. Rysunki często są jedynymi śladami pozostawionymi przez tych młodych ludzi, zwłaszcza tych, którzy zaginęli podczas Holokaustu. Ich prace są cennym źródłem nie tylko dla historyków, ale i dla psychologów, pedagogów, artystów. Są głosem tych, których świat często pomijał, a dziś ten głos został usłyszany i doceniony na arenie międzynarodowej - podkreśla cytowany w komunikacie dr Paweł Pietrzyk, dyrektor instytucji.

Rysunki są przechowywane w Archiwum Akt Nowych

Wspólny wniosek

Zbiór rysunków z Archiwum Akt Nowych został wpisany na listę jako część wspólnego wniosku przygotowanego przez Musée National de l’Éducation w Rouen we Francji oraz sieć International Research and Archive Network for Historical Children’s Drawings z Meisenheim w Niemczech przy współpracy z instytucjami partnerskimi z Polski, Czech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Kanady, Szwajcarii i Ukrainy.

– Dla nas ten wpis jest też jednym z ważniejszych przykładów archiwalnej współpracy międzynarodowej ostatnich lat. Ma szczególny wymiar – nie tylko dokumentuje historię, ale czyni to z perspektywy, która zbyt długo była marginalizowana. To wspólne europejskie dziedzictwo dzieci, które przeżyły wojnę - zaznacza dr Pietrzyk.

Na Międzynarodowej Liście Programu UNESCO Pamięć Świata znajduje się obecnie 19 obiektów z Polski (m.in.: autograf dzieła De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika, rękopisy Fryderyka Chopina, tablice 21 postulatów MKS z Sierpnia 1980 roku). Dziewięć obiektów jest przechowywanych w Archiwach Państwowych (m.in. akt Unii Lubelskiej z 1569 roku). Polska znajduje się tym samym w ścisłej światowej czołówce państw o największej liczbie wpisów – obok Niemiec, Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii i Korei Południowej.