"Katyń jest nadal trudną do zaakceptowania prawdą". 75. rocznica rozkazu Stalina

5 marca 1940 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych przebywających w sowieckich obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz polskich więźniów przetrzymywanych przez NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw RP.

W wyniku tej decyzji zgładzono około 22 tys. obywateli polskich.

Historyk, prof. Wojciech Materski z Instytutu Studiów Politycznych PAN podkreśla, że dziś o zbrodni katyńskiej wiemy dużo więcej niż kilkanaście lat temu. - Ogólną wiedzę mamy dużą. Znamy przebieg zbrodni oraz nazwiska osób za nią odpowiedzialnych, a także nazwiska niektórych wykonawców, funkcjonariuszy NKWD, uczestniczących w egzekucjach Polaków. W dużym stopniu znamy także proces i mechanizmy ukrywania zbrodni. Nadal jednak historycy nie wiedzą wszystkiego o kulisach tragicznych wydarzeń sprzed 75 lat - mówi.

Dodaje, że wciąż nie są np. znane treści raportów i sprawozdań przygotowanych dla Stalina przez komanda NKWD z Charkowa, Kijowa i Tweru, które uczestniczyły w zbrodni.

Materski wyjaśnia, że ofiarami decyzji z 5 marca 1940 roku byli nie tylko oficerowie czy policjanci, lecz także cywilni więźniowie. - NKWD rozstrzelało również 7305 osób, głównie mieszkańców wschodnich województw Rzeczypospolitej. Niestety brak nam szczegółowych informacji o miejscach ich pochówku. Nie wiemy czy pochowano ich w Bykowni czy np. w Winnicy na Ukrainie. Pojawiają się nowe hipotezy np. Kuropaty lub Nowogród Wołyński. Sprawdzany jest każdy ślad czy wzmianka o polskich więźniach NKWD - mówi.

Historyk wyjaśnia, że dotychczas udało się ustalić tożsamość części sprawców zbrodni katyńskiej.

- Najbardziej znany jest Wasilij Błochin, oficer NKWD w Kalininie (ob. Twer). Tysiące więźniów, nie tylko zresztą Polaków, zamordował własnoręcznie strzałem w potylicę. Znamy także ponad 100 nazwisk innych oprawców. Z zachowanych dokumentów wynika, że enkawudyści ze specjalnych komand otrzymywali wysokie nagrody pieniężne oraz dodatkowe urlopy - mówi.

Zdaniem Materskiego, przeciętny Rosjanin nie interesuje się dziś historią, a jeśli już, jest to wiedza niewielka i selektywna. - Zainteresowanie większości Rosjan przeszłością ogranicza się głównie do wspomnień o ZSRS jako światowym mocarstwie. Władze rosyjskie wykorzystują świadomie te mocarstwowe resentymenty, przypominając o "zwycięstwie nad faszyzmem" i sukcesach armii sowieckiej w czasie drugiej wojny światowej - uważa historyk.

W jego ocenie, wspomnienie o zbrodni NKWD sprzed 75 lat nie wpisuje się w oficjalną rosyjską narrację historii. - Katyń jest nadal trudną do zaakceptowania prawdą. Media jak np. "Komsomolska Prawda" zniekształcają obraz wydarzeń i wiele osób nadal wierzy, że sprawcami katyńskiego mordu są Niemcy. W szkolnym podręczniku historii Filipowa Katyń określa się wręcz jako "naturalny odwet za mordowanie sowieckich jeńców przez Polaków w 1920 roku" - zaznacza. - Wciąż wiedza większości Rosjan o tej zbrodni jest powierzchowna, a temat niewygodny. Wiele osób tęskni do czasów, gdy świat bał się Związku Sowieckiego - dodaje.

Decyzja o wymordowaniu polskich jeńców wojennych z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw Rzeczypospolitej zapadła na najwyższym szczeblu sowieckich władz partyjnych i państwowych. Jej podstawą było ściśle tajne pismo, które w marcu 1940 r. skierował do Stalina ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ławrientij Beria.

Szef NKWD pisał w nim m.in.: "W obozach dla jeńców wojennych NKWD ZSRS i w więzieniach zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi w chwili obecnej znajduje się duża liczba byłych oficerów armii polskiej, byłych pracowników policji polskiej i organów wywiadu, członków nacjonalistycznych, kontrrewolucyjnych partii, członków ujawnionych kontrrewolucyjnych organizacji powstańczych, uciekinierów i in. Wszyscy są zatwardziałymi wrogami władzy sowieckiej, pełnymi nienawiści do ustroju sowieckiego".

W dalszej części sporządzonej notatki Beria stwierdzał: "Będący jeńcami wojennymi, oficerowie i policjanci, przebywający w obozach, usiłują kontynuować działalność kontrrewolucyjną, prowadzą agitację antysowiecką. Wszyscy czekają tylko na wyjście na wolność, aby móc aktywnie włączyć się do walki przeciw władzy sowieckiej. Organy NKWD w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi wykryły szereg kontrrewolucyjnych organizacji powstańczych. We wszystkich tych kontrrewolucyjnych organizacjach przywódczą rolę odgrywali byli oficerowie armii polskiej, byli policjanci i żandarmi".

Według danych zawartych w piśmie Berii do Stalina, w obozach dla jeńców wojennych, nie licząc szeregowców i kadry podoficerskiej, przetrzymywano: "14 736 byłych oficerów, urzędników, obszarników, policjantów, żandarmów, służby więziennej, osadników i agentów wywiadu - według narodowości: ponad 97 proc. Polaków". Szef NKWD podawał, że wśród nich znajduje się: 295 generałów, pułkowników i podpułkowników, 2080 majorów i kapitanów, 6049 poruczników, podporuczników i chorążych, 1030 oficerów i podoficerów policji, straży granicznej i żandarmerii, 5138 szeregowców policji, żandarmerii, służby więziennej i agentów wywiadu oraz 144 urzędników, obszarników, księży i osadników. Notatka informowała również, że: "W więzieniach zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi przetrzymywanych jest ogółem 18 632 aresztowanych (wśród nich 10 685 Polaków)". W tej liczbie: "1207 byłych oficerów, 5141 byłych policjantów, agentów wywiadu i żandarmerii, 347 szpiegów i dywersantów, 465 byłych obszarników, fabrykantów i urzędników, 5345 członków różnorakich kontrrewolucyjnych i powstańczych organizacji i różnych kontrrewolucyjnych elementów, 6127 uciekinierów".

Oceniając, że wszyscy polscy jeńcy wojenni przetrzymywani w obozach oraz Polacy znajdujący się w więzieniach "są zatwardziałymi, nierokującymi poprawy wrogami władzy sowieckiej", Beria wnioskował o rozpatrzenie ich spraw w trybie specjalnym, "z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary - rozstrzelanie". Dodawał, że sprawy należy rozpatrzyć bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania zarzutów, decyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia. Formalnie wyroki miały być wydawane przez Kolegium Specjalne NKWD, w składzie: Iwan Basztakow, Bogdan Kobułow i Wsiewołod Mierkułow. Powyższe wnioski przedstawione przez szefa NKWD zostały w całości przyjęte 5 marca 1940 r. przez Biuro Polityczne KC WKP(b). Na omawianym piśmie Berii znalazły się aprobujące podpisy Stalina - sekretarza generalnego WKP(b), Klimenta Woroszyłowa - marszałka Związku Sowieckiego i komisarza obrony, Wiaczesława Mołotowa - przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i komisarza spraw zagranicznych i Anastasa Mikojana - wiceprzewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych i komisarza handlu zagranicznego, a także ręczna notatka: "Kalinin - za, Kaganowicz - za". (Michaił Kalinin - przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRS - teoretycznie głowa państwa sowieckiego; Łazar Kaganowicz - wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych i komisarz transportu i przemysłu naftowego).

3 kwietnia 1940 r. NKWD rozpoczęło likwidację obozu w Kozielsku, a dwa dni później - obozów w Starobielsku i Ostaszkowie. Z Kozielska 4404 jeńców przewieziono do Katynia i zamordowano strzałami w tył głowy.

3896 jeńców ze Starobielska zabito w pomieszczeniach NKWD w Charkowie, a ich ciała pogrzebano na przedmieściach miasta w Piatichatkach.

6287 jeńców z Ostaszkowa rozstrzelano w gmachu NKWD w Kalininie, obecnie Twer, a pochowano w miejscowości Miednoje. Łącznie zamordowano 14 587 osób.

Na mocy decyzji z 5 marca 1940 r. NKWD wymordowało także 7305 obywateli polskich przebywających w różnych więzieniach na terenach włączonych do Związku Sowieckiego. Na Ukrainie rozstrzelano 3435 osób - miejscem ich upamiętnienia jest Polski Cmentarz Wojenny w Bykowni pod Kijowem, którego uroczyste otwarcie i poświęcenie odbyło się we wrześniu ubiegłego roku. Jest to czwarty cmentarz katyński, po cmentarzach w Lesie Katyńskim, Miednoje i Charkowie-Piatichatkach. Na Białorusi NKWD zamordowało 3870 polskich obywateli - najbardziej prawdopodobnym miejscem ich pochowania są Kuropaty pod Mińskiem.

Spośród jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa ocalała grupa 448 osób (według innych źródeł 395). Byli to ci, których przewieziono do utworzonego przez NKWD obozu przejściowego w Pawliszczew Borze, a następnie przetransportowano do Griazowca. W nocy z 12 na 13 kwietnia 1940 r., a więc w czasie kiedy NKWD mordowało polskich jeńców i więźniów, ich rodziny stały się ofiarami masowej deportacji w głąb ZSRS przeprowadzonej przez władze sowieckie. Decyzję o jej zorganizowaniu Rada Komisarzy Ludowych podjęła 2 marca 1940 r. Według danych NKWD w czasie dokonanej wówczas wywózki zesłano łącznie około 61 tys. osób, głównie do Kazachstanu.

Autor: db/kka / Źródło: PAP