Dawna fabryka na Żoliborzu w rejestrze zabytków

Dawna Fabryka Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia przy Duchnickiej 3 zlokalizowana jest pomiędzy ulicami: Duchnicką, Powązkowską, Krasińskiego i Przasnyską. Historyczny zespół budowlany obejmuje dwa budynki: gmach fabryki oraz dawny budynek mieszkalny.

Produkcja przyrządów mierniczych

Zabudowania fabryki powstawały w latach 1923-1925. W jej sąsiedztwie, po stronie zachodniej, wzniesiono dom mieszkalny, obok niego i wzdłuż zachodniej granicy posesji przeprowadzono bocznicę kolejową.

Na pełną skalę zakład rozpoczął działalność w 1926 roku. Zajmował się wówczas wytwarzaniem przyrządów mierniczych. Cztery lata później rozpoczęto tu produkcję maszyn dla Polskiego Monopolu Tytoniowego. Dzięki wąskiej specjalizacji w latach 30. fabryka zajmowała czołowe miejsce w produkcji narzędzi i przyrządów pomiarowych w kraju.

Po wybuchu II wojny światowej, w czasie niemieckiej okupacji, dalej wytwarzała narzędzia pomiarowe, które były przekazywane III Rzeszy. W fabryce pracowali Polacy i jeńcy sowieccy. Produkcja została wstrzymana dopiero po wybuchu Powstania Warszawskiego. Wówczas maszyny rozmontowano i wywieziono do Niemiec. Pomimo zniszczeń wojennych, zachowały się budynek frontowy fabryki, portiernia oraz budynek mieszkalny.

Po wojnie fabryka stała się częścią Centralnego Zakładu Techniczno-Badawczego, a od 1948 roku zdecydowano o przekazaniu budynków na potrzeby Głównego Instytutu Mechaniki, poszerzając obszar o teren zakładu między ulice Przasnyską a Powązkowską. Od 1951 roku instytut stał się samodzielną jednostką naukowo-badawczą.

Myśl techniczna dwudziestolecia międzywojennego

Zdaniem profesora Jakuba Lewickiego, Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zabudowania dawnej fabryki posiadają "istotne walory artystyczne jako przykład zakładu przemysłowego o charakterze wojskowym, łączącego cechy stylistyczne tradycyjnej architektury monumentalnej z funkcją zakładu produkcyjnego".

- Dawna fabryka sprawdzianów jest również materialnym świadectwem działalności wojskowych zakładów przemysłowych, w tym laboratoriów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, a tym samym polskiej myśli technicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego - uważa Lewicki.

Jak zaznaczył konserwator, o wartości historycznej obiektu świadczą również związane z nim wydarzenia z okresu II wojny światowej upamiętnione pomnikiem usytuowanym na terenie posesji.