Były zaporami dla duchów, symbolami wierności i nieśmiertelności. Teraz zdradzają, gdzie są groby

Na obszarze Wielkopolski jest ponad 2150 starych, nieczynnych cmentarzy, które są obecnie zapomniane. Od wielu lat w Katedrze Botaniki na Wydziale Rolnictwa, Ogrodnictwa i Bioinżynierii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu prowadzone są badania tego typu obiektów. W ostatnich latach robi się to już w całej Polsce, ale najlepiej przebadanym obszarem pozostaje Wielkopolska.

Tekst pierwotnie ukazał się 1 listopada 2020 roku.

Dr Aneta Czarna cmentarze bada od kilkunastu lat. - Większość roślin na nich posiana została przez człowieka. Miały znaczenie symboliczne. Obecnie to fitoindykatory, czyli rośliny wskazujące. Zdarza się, że tylko dzięki nim dowiadujemy się, że w tym miejscu znajdował się kiedyś cmentarz - mówi.

Większość nieczynnych cmentarzy funkcjonowało do II wojny światowej. Potem pozostały po nich groby, które z czasem znikały.

- Często rośliny, które tam zostały, są w formie wegetatywnej i nie rozrastają się - tłumaczy dr Aneta Czarna.

Zostali pochowani z palcami przywiązanymi do dzwonków. To był dom dla "pozornie umarłych".

Wiele roślin miało znaczenie symboliczne lub było otoczonych czcią. Prawie na każdym cmentarzu sadzone były barwinek pospolity i bluszcz pospolity. Symbolizowały nieśmiertelność i raj, a także przyjaźń i wierność.

Bardzo popularny był również lilak pospolity, który miał chronić przed złymi duchami. Zaporę przed duchami, według przesądów, miały stanowić także kolczaste drzewa i krzewy, jak robinia akacjowa czy karagana syberyjska.

Wokół grobów samobójców sadzono z kolei rośliny cierniste takie jak jeżyny, śliwa tarnina czy głogi. Jeżyny pozyskiwano z pobliskich lasów. W sumie naukowcy badający cmentarze odkryli na nich aż 36 różnych jej rodzajów.

Niewiele mniej było gatunków róż - w sumie podczas inwentaryzacji odnotowano 35 różnych jej rodzajów. Ich symbolika jest wieloraka. Róża jest kojarzona z symbolem Marii i krwi Chrystusa. Wiąże się z przemijaniem, miłością i śmiercią. Jako krzew kolczasty ma znaczenie podobne jak inne cierniste rośliny, czyli odstrasza zmarłych od świata żywych. Białe kwiaty róży mają znaczenie jako zwiastun śmierci i jednocześnie znak dziewiczej czystości. Natomiast czerwone kwiaty oznaczają krew Chrystusa. Spośród sadzonych gatunków róż najczęściej występuje na starych cmentarzach róża francuska, róża girlandowa, róża frankfurcka i róża damasceńska. 

Dr Aneta Czarna i dr hab. Wojciech Antkowiak z Katedry Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu we współpracy z profesorem Jerzym Zielińskim z Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku utworzyli kolekcję najciekawszych gatunków róż w ogrodzie Katedry Botaniki przy budynkach Collegium Cieszkowskich, która liczy 83 okazy.

Czytaj też: Cmentarz Centralny w Szczecinie to jedna z największych nekropolii Europy. Jakie są największe cmentarze w Polsce?

Nieczynne cmentarze różnią się między sobą roślinnością.

Widoczne są różnice między tymi ulokowanymi na otwartych przestrzeniach i w lasach. - Bez lilak, tak chętnie zrywany przez nas wiosną, normalnie zarasta cały cmentarz. Na cmentarzu położonym w borze sosnowym, również go widzieliśmy, ale ledwie tam żył - mówi dr Czarna.

Cmentarzy znajdujących się na wsi i w miastach nie różni zbyt wiele. - W miastach często jednak dawne cmentarze przekształcono w parki - zwraca uwagę ekspertka.

Za to wyraźne są różnice w roślinności na cmentarzach różnych wyznań. - Żydzi uznają, że kolorowe rośliny cieszą oczy żywych. Na Pogórzu, gdy badaliśmy cmentarze żydowskie, faktycznie nie było roślin kolorowych. No może poza fiołkiem, ale ten mógł trafić tam z pobliskiego ogrodu. W Poznaniu na cmentarzu żydowskim kolorowe rośliny już były. Przypuszczamy jednak, że już po wojnie mogli nasadzić je ludzie. Na cmentarzach ewangelickich jest odwrotnie - roślin kolorowych jest bardzo dużo - mówi dr Czarna.

A co z drzewami? Te też pomagają nam w znalezieniu zapomnianych cmentarzy. - Głównymi gatunkami, które znajdziemy na polskich cmentarzach są dąb, lipa, jesion, rzadziej tuje - wymienia dr Czarny.

One także miały znaczenie symboliczne. Lipa uznawana była za drzewo święte, symbol dobroci i spokoju. Dąb to moc i trwałość, a jesion - spokój i bezpieczeństwo.