Jakie są prawa ucznia i co można zrobić, gdy są naruszane

● Statut szkoły jest jawny. Zawiera prawa i obowiązki ucznia, opisuje też przypadki, kiedy może zostać on skreślony z listy uczniów. ● Przy pracy z uczniami nauczyciele muszą wziąć pod uwagę specyficzne trudności w uczeniu się, przykładowo dysleksję. ● Nauczyciel nie może krzyczeć na ucznia, nie może go obrażać ani przeszukiwać. ● Zadawanie prac domowych, a także przeprowadzanie w szkole sprawdzianów i kartkówek jest zgodne z prawem.

Już w Konstytucji RP z 1997 roku pojawia się sformułowanie: prawo do nauki. Mówi o nim art. 70, stanowiący m.in., że z prawa do nauki może korzystać każdy, a nauka do osiemnastego roku życia jest obowiązkowa. Szczegółowe prawa ucznia zawiera się w statutach (regulaminach) szkół. Opierają się na przepisach prawa międzynarodowego (Konwencja o prawach dziecka) czy polskiego (ustawy i rozporządzenia z zakresu prawa oświatowego). Statut szkoły musi być jawny.

Ustawa Prawo oświatowe precyzuje, że to statut szkoły zawiera w szczególności prawa i obowiązki uczniów, określa też przypadki, w których uczeń może zostać skreślony z listy uczniów szkoły, a także tryb składania skarg w przypadku naruszenia praw ucznia. Najważniejsze prawa ucznia to prawo do:

– godności, prywatności i nienaruszalności nietykalności cielesnej, – zapoznania się z programami nauczania i wymaganiami, a także uzyskania sprawiedliwej oceny, – swobody w wyrażaniu myśli i przekonań oraz mówienia o swoich problemach – uczestnictwa w olimpiadach, konkursach czy wydarzeniach organizowanych na terenie szkoły, – wolnego czasu i rozwijania zainteresowań w ramach organizowanego życia szkolnego, – uzyskania pomocy materialnej, medycznej, psychologicznej, – angażowania się w życie szkolne poprzez uczestnictwo w samorządzie, redagowanie gazetek szkolnych czy organizowanie działalności kulturalnej oraz sportowej w porozumieniu z dyrektorem, – powiadamiania o terminie i zakresie pisemnych sprawdzianów.

W statucie szkoły określa się także obowiązki ucznia. Jednak Prawo oświatowe precyzuje, że muszą one uwzględniać te w zakresie:

– właściwego zachowania podczas zajęć edukacyjnych, – usprawiedliwiania, w określonym terminie i formie, nieobecności na zajęciach edukacyjnych, w tym formy usprawiedliwiania nieobecności przez osoby pełnoletnie, – przestrzegania zasad ubierania się uczniów na terenie szkoły lub noszenia na terenie szkoły jednolitego stroju, – przestrzegania warunków wnoszenia i korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły, – właściwego zachowania wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz pozostałych uczniów.

Prawa i obowiązki mogą być spisane w kodeksie ucznia. Takie pojęcie nie funkcjonuje w przepisach obecnego prawa oświatowego, ale może funkcjonować w ramach przepisów prawa wewnątrzszkolnego.

Prawa i obowiązki nauczycieli również są zawarte w statucie szkoły, a do ich opracowania służy Karta Nauczyciela.

W razie naruszenia ich praw, uczniowie mogą zwracać się do Rzecznika Praw Ucznia. To osoba, która działa na terenie danej placówki (zwyczajowo nauczyciel, ale może to też być uczeń). Kompetencje i sposób powołania rzecznika powinny być opisane w statucie szkoły. Może on interweniować w przypadkach naruszenia prawa ucznia, edukować społeczność szkolną w kwestii tych praw czy pomagać w rozwiązywaniu konfliktów.

A co zrobić, gdy nauczyciel na przykład obraża ucznia czy na niego krzyczy? To jest niedozwolone. Uczeń może zgłosić sprawę rodzicom, a ci mogą skierować skargę do dyrektora. Ma prawo też zgłosić się bezpośrednio do Rzecznika Praw Ucznia, pedagoga czy psychologa. Jeżeli to nie wystarczy, sprawa może być skierowana do kuratorium oświaty.

Niedozwolone jest także przeszukiwanie ucznia, na przykład jego plecaka. Jeżeli nauczyciel ma podejrzenie, że mogą się w nim znajdować chociażby narkotyki, powinien powiadomić odpowiednie służby. 

Nauczyciel nie może też zabrać uczniowi telefonu. Szkoła jest zobowiązana do zawarcia w statucie obowiązku w zakresie przestrzegania warunków wnoszenia i korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na jej terenie. Nauczyciel może natomiast nakazać wyłączenie urządzenia lub umieszczenie go w widocznym miejscu.

To, jak wygląda praca uczniów i zasady oceniania w danej szkole, określa również jej statut. Legalne są prace domowe, sprawdziany, kartkówki czy karty pracy lub zeszyty ćwiczeń na lekcjach. Od szkoły zależy, ile będzie można przeprowadzić sprawdzianów, ale przyjmuje się, że nie powinno być ich więcej niż trzy tygodniowo i powinny być zapowiedziane. Z kolei kartkówka to sprawdzenie wiedzy najwyżej z trzech ostatnich lekcji – może być przeprowadzona bez zapowiedzi. Bez zapowiedzi nauczyciel może także wezwać ucznia do odpowiedzi ustnej.

Nie każdą ocenę można poprawić. Według prawa ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje „ustalanie warunków i trybu otrzymania wyższych niż przewidywane rocznych ocen klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania”. Od szkoły zależy, czy będzie dopuszczone poprawianie ocen z samych kartkówek lub odpowiedzi ustnej.

Przy ocenianiu uczniów i zapewnianiu im odpowiednich warunków do nauki brane są pod uwagę także specyficzne trudności w uczeniu się. W ustawie odnosi się to do uczniów, którzy mają trudności w przyswajaniu treści nauczania, wynikające ze specyfiki ich funkcjonowania – chodzi chociażby o dysleksję i dysgrafię. Są one potwierdzane za pomocą orzeczenia czy opinii z poradni psychologicznej. Nauczyciele po otrzymaniu takich dokumentów muszą przedstawić sposób pracy z uczniami o specyficznych trudnościach w uczeniu się, na przykład nie brać pod uwagę błędów ortograficznych czy wydłużyć im czas na napisanie sprawdzianów.

Uczniowie szkół mogą też korzystać z praktyk zawodowych, organizowanych w rzeczywistych warunkach pracy, przy zachowaniu zasad właściwych dla zakładów pracy. Takie praktyki mogą być realizowane w wymiarze nieprzekraczającym dziesięć godzin tygodniowo. W przypadku praktyk nie obowiązują urlopy.

O możliwych nagrodach i karach dla uczniów mówi statut szkoły. Nagrody mają przede wszystkim charakter motywujący – to pochwały, dyplomy, nagrody rzeczowe, ale też stypendia naukowe.

Z kolei kary są przyznawane za złamanie regulaminu lub zachowania odbiegające od przyjętych norm społecznych. Nie mogą być cielesne czy naruszające godność ucznia. Dyrektor może zastosować ustne lub pisemne upomnienie, udzielić nagany lub przenieść ucznia do innej klasy.

Możliwe jest również zawieszenie w prawach ucznia. Na czym polega? Ponieważ w Polsce prawo do nauki ma każdy, a do osiemnastego roku życia nauka jest obowiązkowa, to taka kara nie może odbierać możliwości kształcenia. Uczeń może za to utracić czasowo przywileje, takie jak uczestnictwo w imprezach szkolnych lub reprezentowanie szkoły w zawodach. Od takiej decyzji przysługuje prawo odwołania u władz szkoły.

W ekstremalnych przypadkach może być zastosowana kara skreślenia z listy uczniów na podstawie uchwały rady pedagogicznej, po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego. Dzieje się to w trybie postępowania administracyjnego i przysługuje możliwość odwołania od tej decyzji. W przypadku ucznia objętego obowiązkiem szkolnym taka kara może oznaczać dla ucznia przeniesienie go przez kuratora oświaty do innej placówki.

Akty prawne: Konstytucja RP z 1997 roku, Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe, Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty