Vaclav Havel zmarł we śnie w swoim wiejskim domu w Hradeczku, na pogórzu karkonoskim. Powodem była ciężka choroba, z którą walczył od lat. Przy umierającym czuwała żona Dagmara i kilka zakonnic.
Problemy Havla ze zdrowiem rozpoczęły się w latach '70 i miały związek z wielokrotnym pobytem więzieniu. Były prezydent był kilkakrotnie hospitalizowany w ostatnich latach, a z powodu nowotworu wycięto mu kawałek prawego płuca. Skarżył się również na dolegliwości sercowe. W marcu Havel zapadł na poważne zapalenie dróg oddechowych. Od tego momentu większość czasu spędzał w swoim domu. Kilka dni przed śmiercią media informowały, że czuje się on gorzej z powodu infekcji wirusowej, ale stan ogólny określano jako dobry.
Havel do ostatnich dni aktywnie bronił praw człowieka. Tydzień przed śmiercią podpisał się pod apelem poparcia dla wszystkich dysydentów na świecie i ochrony wolności w totalitarnych reżimach Azji.
"Burżuj" w teatrze"
Urodził się w Pradze 5 października 1936 roku w rodzinie inteligenckiej, prowadzącej działalność biznesową. Z tego powodu po drugiej wojnie światowej komuniści, którzy przejęli władzę, uznali go za "burżuja" i utrudniali wybór szkoły. Trafił więc do pracy w laboratorium chemicznym, a szkołę średnią ukończył w trybie wieczorowym. Wkrótce po maturze debiutował jako literat. Swoje teksty, głównie poezje, w latach 50. i 60. publikował w czasopismach literackich.
W 1955 roku z powodów ideologicznych nie dostał się na studia humanistyczne. W latach 1955-1957 studiował na Wydziale Ekonomii Czeskiego Uniwersytetu Technicznego w Pradze. Starał się przenieść na Wydział Telewizyjno-Filmowy Akademii Muzycznej, ale podanie zostało odrzucone. Jednocześnie nie przyjęto go z powrotem na Uniwersytet Techniczny.
Rok 1955 był też początkiem jego kariery. Zadebiutował wtedy jako krytyk teatralny w czasopiśmie "Kveten". Od 1960 był związany z teatrami "ABC" i "Na Balustradzie" (czes. "Na zabradli") w Pradze, gdzie pracował m.in. jako pracownik techniczny, a potem jako asystent reżysera i kierownik literacki. Już wówczas pisał sztuki teatralne; jego sztukę "Festyn" (z 1963 roku) wystawił teatr "Na zabradli". W 1968 roku wybrano go przewodniczącym Klubu Pisarzy Niezależnych oraz przewodniczącym rady redakcyjnej miesięcznika "Tvar" (zlikwidowanego w 1969).
Od Praskiej Wiosny po Kartę 77
Havel od początku był mocno zaangażowany w tzw. Praską Wiosnę - próbę demokratyzacji życia publicznego w komunistycznej Czechosłowacji rozpoczętą w 1968 roku. Za ostrą krytykę cenzury w 1969 roku usunięto go ze Związku Pisarzy Czechosłowackich oraz zwolniono z teatru. To zmotywowało go do większego zaangażowania się w politykę: stanął na czele organizacji pisarzy niezależnych oraz ogłosił manifest, w którym wzywał komunistów do podzielenia się władzą i przywrócenia systemu wielopartyjnego. W 1969 znalazł się pośród 10 sygnatariuszy petycji do rządu czechosłowackiego. Skutkiem tej działalności były dalsze represje - w 1971 roku jego książki usunięto z czechosłowackich bibliotek i objęto zakazem publikacji. W 1974 pracował jako robotnik w browarze, w 1975 założył podziemne wydawnictwo Edice Expedice.
Kiedy w 1977 roku Czechosłowacja - bez żadnego rozgłosu w mediach państwowych - podpisała Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, grupa czechosłowackich myślicieli, twórców i opozycjonistów powołała Kartę 77, inicjatywę mającą na celu monitorowanie postanowień dokumentu i krytykującą władze państwowe za niedotrzymywanie podpisanych zobowiązań, łamanie praw człowieka i naruszanie swobód. Havel - obok filozofa Jana Patoczki, pisarza Pavla Kohouta, czy dziennikarza Petra Uhla - należał do najważniejszych przedstawicieli Karty i był też jednym z jej pierwszych rzeczników. Za zaangażowanie w jej działalność spędził pięć miesięcy w areszcie śledczym i skazano go w zawieszeniu na 14 miesięcy więzienia.
W 1978 wszedł w skład Komitetu Obrony Prześladowanych za Przekonania. W międzyczasie przez swoją działalność był wielokrotnie aresztowany przez komunistyczne służby bezpieczeństwa i skazywany na więzienie. Za kratami spędził, z przerwami, pięć lat.
Na czele niepodległego państwa
W 1989 został rzecznikiem sygnatariuszy politycznego manifestu "Kilka zdań". Odgrywał czołową rolę w opozycyjnym Forum Obywatelskim. Gdy w 1989 roku w Czechosłowacji wybuchła aksamitna rewolucja stanął na czele antykomunistycznego Forum Obywatelskiego (OF). Wkrótce też, jako niekwestionowany lider opozycji antykomunistycznej, został dziewiątym i ostatnim prezydentem Czechosłowacji.
Po pierwszych całkowicie wolnych wyborach w 1990 Havel pozostał na stanowisku. W swojej polityce popierał utrzymanie federacji Czech i Słowacji, a także szybkie reformy i integrację z EWG i NATO. Z tego okresu wywodzi się spór Havla z obecnym prezydentem Czech Vaclavem Klausem. Choć łączył ich sprzeciw wobec komunizmu i totalitaryzmu, to spierali się w kwestiach koncepcji rozwoju kraju: Klaus - już jako premier - sprzeciwiał się utrzymaniu federacji Czech i Słowacji.
Havlowi nie udało się przekonać większości Słowaków do zachowania jedności kraju. Zdecydowali oni o odłączeniu się od Czech i utworzeniu własnego, suwerennego państwa. 3 lipca 1992 parlamentowi federalnemu nie udało się wybrać Havla na kolejną kadencję z powodu absencji słowackich posłów. 20 lipca parlament w Bratysławie ogłosił niepodległość Słowacji, a w pięć dni później jego decyzję poparł parlament federalny. Moment ten opisał Havel w książce "Tylko krótko, proszę": "Zgromadzenie Federalne obradowało nad ustawą konstytucyjną, od 1 stycznia likwidującą państwo, którego owo zgromadzenie było najwyższym organem przedstawicielskim. (...) Meritum sprawy nie było niczym aż tak bardzo niezwykłym, państwa powstają i się rozpadają, a w naszym wypadku było dobre, że działo się to w spokojny i zgodny z prawem sposób. Niezwykłe jednak było to, że kiedy ustawa została przyjęta, wszyscy czescy i słowaccy posłowie zaczęli bić brawo, śpiewać swoje hymny, ściskać się i cieszyć. (...) Nie widuje się często, żeby parlament jakiegoś kraju cieszył się z likwidacji tego kraju, a tym samym i siebie samego".
W ramach protestu przeciwko rozpadowi państwa, Havel złożył urząd i na kilka miesięcy wycofał się z życia publicznego. W 1993 parlament czeski wybrał go na stanowisko prezydenta (pierwszego w historii) Republiki Czeskiej. W 1998 roku został wybrany na kolejną kadencję i piastował urząd głowy państwa do 2003 roku.
W czasie swojej prezydentury Havel doprowadził do wyjścia z Czech wojsk Związku Radzieckiego, a w 1999 roku wprowadził kraj do NATO. Za jego kadencji Republika Czeska uczyniła również znaczne postępy w integracji z Unią Europejską, co było m.in. jednym z haseł aksamitnej rewolucji: "Z powrotem do Europy". Kontrowersje w kraju - szczególnie wbrew opinii rządu - wzbudzało jego poparcie dla międzynarodowych interwencji zbrojnych w Kosowie oraz Iraku.
Życie prywatne
W połowie lat 60. Vaclav Havel ożenił się z Olgą Szplichalovą. Znali się od kilku lat, a młody Havel, jak potem wspominał, podziwiał jej urodę i pewność siebie. Łączyła ich też wspólna pasja - teatr. Związek zaowocował m.in. pisanymi później z więzienia w latach 70. i 80. wieku bardzo osobistymi "Listami do Olgi" ("Dopisy Olze"). Pisarz mówił, że listy, choć nie miał pewności, czy dotrą do żony, pozwoliły mu przetrwać w celi, były jego "kotwicą" osadzoną w rzeczywistości.
- Nie możesz sobie pozwolić teraz na depresję. Poczekaj, aż wrócę do domu! Bądź wesoła, towarzyska, odważna i mądra (przede wszystkim mądra) - pisał wtedy.
Śmierć żony w 1995 roku była dla niego wielkim ciosem. Rok później drugą małżonką Havla została aktorka Dagmar Veszkrnova. Zarówno pierwsza jak i druga żona wspierały go w działalności charytatywnej. Jej głównym efektem jest fundacja Wizja 97, która zajmuje się głównie sprawami socjalnymi, zdrowotnymi, edukacji i kultury. Od 1999 roku fundacja przyznaje swoją nagrodę. Wyróżniani są nią ludzie, którzy swoimi dokonaniami przekraczają ramy naukowego poznania, przyczyniają się do rozumienia nauki jako integralnej części dzisiejszej kultury oraz w nieszablonowy sposób zajmują się podstawowymi pytaniami o ludzką egzystencję, poznanie, byt.
Pisarz i dramaturg
Havel był autorem dramatów politycznych utrzymanych w poetyce teatru absurdu oraz jednoaktówek poruszających problemy współczesności. Havel napisał swoje najwybitniejsze dzieła po wyjściu z więzienia. W "Largo desolato" (1984) bohater nie potrafił udźwignąć ciężaru odpowiedzialności osobistej i presji władzy. "Kuszenie" (1985) to z kolei parafraza opowieści o Fauście – główna postać stara się uniezależnić od systemu totalitarnego, ale ostatecznie nie jest w stanie zrealizować swego zamiaru. Sztuki Havla wystawiano w tym czasie na całym świecie, a sam autor stał się najsłynniejszym dramatopisarzem bloku wschodniego. Napisał jeszcze "Rewaloryzację" (1987), ukazującą w krzywym zwierciadle czeską "pieriestrojkę", i "Zítra to spustíme" (1988) – sceniczną rekonstrukcję powstania Czechosłowacji w 1918 roku. Dzieła te nie powtórzyły sukcesów wcześniejszych sztuk
Jego twórczość stała się popularna i legalna w Czechach dopiero w 1989 roku Jego sztuki stały się prawdziwymi przebojami. Po zakończeniu prezydentury w 2004 r. uciekł do swego domu na portugalskim wybrzeżu, potem wyjeżdżał na długie miesiące do USA. W 2006 r. ukazała się nawiązująca do "Zaocznego przesłuchania" książka "Tylko krótko, proszę". Zawierała wywiady z Havlem. Publikacja, uzupełniona komentarzami z czasów, gdy czeski dramaturg urzędował na Praskim Hradzie, stała się bestsellerem. W 2007 roku powstała sztuka "Odejścia", której głównym tematem jest odejście polityka od władzy. W 2010 roku Havel wyreżyserował swój pierwszy film na podstawie tej sztuki.
W 2003 roku Vaclav Havel otrzymał Medal świętego Jerzego, honorową nagrodę przyznawaną przez "Tygodnik Powszechny" "za zmagania ze złem i uparte budowanie dobra w życiu społecznym ludziom, którzy wykazują szczególną wrażliwość na biedę, krzywdę, niesprawiedliwość i wrażliwość tę wyrażają czynem".
mkg\tr