Opiekun prawny – kim jest, kto i kiedy go ustanawia? Jakie ma obowiązki?

● Opiekun prawny ustanawiany jest decyzją sądu opiekuńczego albo notarialnie przez rodziców. ● Obowiązkiem opiekuna prawnego jest dbanie o potrzeby życiowe i majątek swojego podopiecznego. ● Opiekun prawny ustanawiany jest wobec dzieci oraz osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. ● Pełnienie funkcji opiekuna prawnego jest bezpłatne, w wyjątkowych sytuacjach może on jednak zażądać wynagrodzenia.

Opiekun prawny jest to osoba powołana do dbania o potrzeby życiowe i majątek innej osoby, która potrzebuje takiej opieki. W praktyce opiekun prawny ustanawiany jest wobec dzieci oraz osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. Osoby te nie mogą za siebie odpowiadać prawnie, opiekun jest więc również ich przedstawicielem ustawowym, czyli może za nie dokonywać czynności prawnych.

Funkcjonowanie opiekuna prawnego odbywa się na podstawie art. 145-177 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Opiekun prawny niemal zawsze ustanawiany jest decyzją sądu opiekuńczego. Aby zostać opiekunem, należy: - mieć pełną zdolność do czynności prawnych, - mieć pełnię praw publicznych, - być niekaranym i niepozbawionym kiedykolwiek praw rodzicielskich, - być osobą, co do której nie zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna.

Zadaniem opiekuna prawnego jest zastępowanie rodziców danej osoby i wykonywanie wszystkich zwykle należących do nich obowiązków. Niezależnie więc od tego, czy opieka dotyczy dziecka, czy osoby ubezwłasnowolnionej, opiekun prawny musi dbać o zapewnienie tej osobie środków do życia, dbać o jej mieszkanie, wyżywienie, opiekę lekarską, a w razie potrzeby również edukację. 

Opiekun prawny reprezentuje również tę osobę przy czynnościach prawnych i może w jej imieniu składać oświadczenia woli. W razie potrzeby powinien także występować o świadczenia z ubezpieczeń społecznych lub pomocy społecznej.

Opiekunowi prawnemu nie wolno stosować wobec osoby, którą się opiekuje, kar cielesnych. Na tyle, na ile pozwala na to rozwój umysłowy i stan zdrowia osoby, którą się opiekuje, opiekun powinien również wysłuchiwać tej osoby i w miarę możliwości uwzględniać jej rozsądne życzenia.

Jednocześnie w ważniejszych sprawach przekraczających codzienną opiekę nad daną osobą i jej majątkiem, opiekun prawny nie może decydować sam. Musi uzyskiwać w takich przypadkach zgodę sądu opiekuńczego. Przykładem spraw wymagających takiej zgody może być np. sprzedaż nieruchomości podopiecznego albo umieszczenie podopiecznego w domu pomocy społecznej.

Naturalnym opiekunem prawnym dziecka są jego rodzice. Jeżeli jednak rodzice są nieznani, nie żyją lub żadnemu z nich nie przysługuje władza rodzicielska, dla dziecka ustanawiany jest nowy opiekun prawny. 

O ile to możliwe, opiekunem prawnym dziecka powinna zostać osoba wskazana przez jego rodziców, jeżeli ci nie zostali pozbawieni praw rodzicielskich. Rodzice dokonać tego mogli np. w testamencie.

W pozostałych przypadkach opiekunem powinien zostać krewny lub inna osoba bliska osobie wymagającej opieki lub jej rodzicom. Gdy to również nie jest możliwe, sąd opiekuńczy może zwrócić się o wskazanie właściwego kandydata na opiekuna do organizacji społecznej zajmującej się opieką nad małoletnimi, a jeżeli dziecko przebywa w zakładzie wychowawczym – również do tego zakładu.

Drugim przypadkiem ustanawiania opiekuna prawnego są sytuacje, w których potrzebują go osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Całkowite ubezwłasnowolnienie orzekane jest przez sąd i oznacza, że osoba powyżej 13. roku życia nie jest zdolna do podejmowania świadomych decyzji.

Przyczyną ubezwłasnowolnienia najczęściej są ciężkie choroby lub niedorozwój umysłowy, ale może to być też alkoholizm lub narkomania.

W przypadku osób ubezwłasnowolnionych opiekunem prawnym najczęściej zostaje jeden z rodziców albo małżonek. Jeżeli nie jest to możliwe, odpowiedniego kandydata do bycia opiekunem prawnym wskazuje sąd opiekuńczy.

W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego nie ustanawia się opiekuna prawnego, ale kuratora.

Zdarza się, że instytucja opiekuna prawnego ustanawiana jest wobec osób w podeszłym wieku. Ma to miejsce np. w przypadku osób, które z powodu chorób i zaawansowanego wieku przestają być zdolne do samodzielnego zadbania o siebie i zostają całkowicie ubezwłasnowolnione. Przesłanką do takiej sytuacji może być np. postępująca choroba Alzheimera. 

Do obowiązków opiekuna prawnego należy wówczas nie tylko zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych i dbanie o majątek osoby starszej, ale też zapewnianie jej odpowiedniej opieki lekarskiej, terapii i leczenia.

Tak samo jak w przypadku innych osób potrzebujących opiekuna prawnego, sąd opiekuńczy powołuje do takiej opieki najczęściej małżonka lub innych bliskich. Jeżeli nie jest to możliwe, a starsza osoba przebywa w ośrodku opiekuńczym, sąd może zwrócić się do tego ośrodka o pomoc w wyborze właściwego opiekuna.

Czas potrzebny na ustanowienie opiekuna prawnego nie jest uregulowany przepisami. Zależy on zarówno od danego przypadku, jak i np. trudności ze znalezieniem odpowiedniej osoby do tej roli, czy też od tempa pracy zaangażowanych w procedurę instytucji.

Zwykle ustanowienie opiekuna prawnego trwa kilka miesięcy. Przyjmuje się, że w przypadku osób ubezwłasnowolnionych od złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie do wyznaczenia opiekuna mija około sześć miesięcy. W przypadku opiekuna prawnego dziecka czas ten bywa trochę krótszy.

Działanie opiekuna prawnego nie pozostaje bez nadzoru. Sprawowany jest on przez sąd opiekuńczy, który sprawdza, czy dany opiekun właściwie wypełnia swoją funkcję i dba o interesy oddanej mu pod opiekę osoby. 

Opiekun prawny zobowiązany jest w związku z tym co roku składać sprawozdanie dotyczące swojej działalności i sytuacji osoby, która jest pod jego opieką. Zobowiązany jest również okazać rachunki dotyczące zarządzania majątkiem tej osoby. 

Sąd opiekuńczy może zadawać pytania i nakazywać przedstawienie dodatkowych dokumentów związanych ze sprawowaną opieką, udzielać wskazówek, a także żądać wyjaśnień w przypadkach, gdy dostrzeże niepokojące go fakty. Jeżeli ostatecznie sąd opiekuńczy uzna, że opiekun źle wykonuje swoje zadania, może go zwolnić z tej funkcji, a dana osoba nie będzie już nigdy mogła zostać opiekunem prawnym ponownie. 

W sytuacji gdy rodzice dziecka żyją i dysponują pełnią praw rodzicielskich, mogą oni pozasądowo ustanowić opiekuna prawnego. Wówczas decyzję sądu opiekuńczego o ustanowieniu opiekuna zastępuje pełnomocnictwo notarialne udzielone wybranej na opiekuna osobie. 

W takich przypadkach nadzór nad opiekunem prawnym sprawują rodzice dziecka. Opiekun nie musi w związku z tym składać przed sądem corocznych sprawozdań ze swojej działalności. Jeżeli natomiast nie wywiązuje się ze swoich obowiązków, to rodzice mogą zwolnić go z tej funkcji, rozwiązując obowiązujący akt notarialny.

Zgodnie z art. 162 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, opiekun prawny sprawuje opiekę bezpłatnie. W określonych sytuacjach opiekun może jednak wnioskować do sądu o przyznanie stosownego wynagrodzenia okresowego albo jednorazowego w dniu ustania opieki. 

Prawo to pojawia się, gdy z opieką związane jest zarządzanie majątkiem wymagające znacznego nakładu pracy. Decyzja o przyznaniu wynagrodzenia należy do sądu opiekuńczego. Jeżeli zostanie przyznane, jego wysokość nie może być wyższa niż 1/10 aktualnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Ustanowione wynagrodzenie wypłacane jest wówczas z majątku osoby, którą zajmuje się opiekun, lub – jeżeli nie jest to możliwe – finansowane z pieniędzy publicznych i wypłacane przez ośrodek pomocy społecznej. 

W ten sam sposób opiekun może również domagać się od osoby, nad którą sprawuje opiekę, zwrotu wydatków związanych ze sprawowaniem opieki. Do obowiązków opiekuna nie należy bowiem ponoszenie z własnej kieszeni wydatków na osobę, którą się opiekuje.

Opiekun prawny jest uprawniony do korzystania z wielu ulg. W przypadku sprawowania opieki nad dzieckiem może z nich korzystać na podobnych zasadach jak rodzice dziecka. Przykładem jest ulga prorodzinna, tzw. ulga na dzieci, o którą opiekun prawny może zmniejszyć kwotę swojego podatku  dochodowego należnego za dany rok.

Z kolei w przypadku opiekuna prawnego sprawującego opiekę nad osobą z orzeczeniem o niepełnosprawności przysługuje mu prawo do skorzystania z ulgi rehabilitacyjnej. Ulga ta pozwala na odliczenie części kosztów utrzymania osoby niepełnosprawnej od dochodu i zapłacenie dzięki temu mniejszego podatku. 

Czym różni się przedstawiciel ustawowy od opiekuna prawnego? W uproszczeniu można uznać, że oba te terminy stosowane są zastępczo. Przedstawiciel ustawowy to osoba uprawniona w świetle przepisów prawa do wykonywania czynności prawnych w czyimś imieniu. Opiekun prawny jest więc jednym z przypadków przedstawiciela ustawowego. Tak samo przedstawicielami ustawowymi dziecka są jego rodzice. 

Jednocześnie jednak opiekun prawny jest pojęciem szerszym niż przedstawiciel ustawowy, odnosi się bowiem nie tylko do kwestii reprezentowania innej osoby i występowania w jej imieniu, ale przede wszystkim do obowiązku codziennego dbania o tę osobę.

Akty prawne: Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy; Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej