Rozwód kościelny – kiedy możliwe jest unieważnienie małżeństwa kościelnego

● Rozwód kościelny to potoczna nazwa stwierdzenia unieważnienia małżeństwa. ● Unieważnienie małżeństwa możliwe jest z powodu zaistnienia przyczyn zrywających, wad dotyczących zgody małżeńskiej lub braku wymaganej formy zawarcia małżeństwa. ● Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa toczy się przed sądem kościelnym.

Rozwód kościelny to pojęcie używane w języku potocznym. W świetle prawa kanonicznego nie istnieje jednak instytucja rozwodu, którą porównać można do rozwodu w ujęciu Kodeksu cywilnego. W myśl kan. 1055 § 1 Kodeksu prawa kanonicznego, przez małżeńskie przymierze mężczyzna i kobieta tworzą bowiem ze sobą wspólnotę całego życia. Przymiotami małżeństwa są zaś jedność i nierozerwalność, a zatem obowiązuje ono aż do śmierci jednego z małżonków. 

Stąd mówić można jedynie o unieważnieniu małżeństwa kościelnego, a stricte o stwierdzeniu jego nieważności. 

Zgodnie z prawem kanonicznym małżeństwo mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania. W razie zaistnienia określonych okoliczności może jednak zostać ono uznane za nieważne. Powody unieważnienia małżeństwa kościelnego dzieli się na trzy grupy: przeszkody zrywające, wady dotyczące zgody małżeńskiej i brak wymaganej formy zawarcia małżeństwa.

Przeszkody zrywające to okoliczności, które powodują, że dana osoba nie jest zdolna do zawarcia ważnego małżeństwa kościelnego. Zostały one enumeratywnie wymienione w Kodeksie prawa kanonicznego. Są to:

– wiek – mężczyzna poniżej 16. roku życia i kobieta poniżej 14. roku życia nie mogą zawrzeć ważnego małżeństwa, – uprzednia lub trwała niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego, czyli niezdolność do współżycia płciowego, – węzeł małżeński, czyli uprzednie zawarcie związku małżeńskiego, – przeszkoda różnej religii, która dotyczy sytuacji, gdy jedna osoba jest ochrzczona w Kościele katolickim lub była do niego przyjęta, a druga jest nieochrzczona, – święcenia, – wieczysty ślub publiczny w instytucie zakonnym, – uprowadzenie kobiety, – zabójstwo współmałżonka lub współmałżonka osoby, z którą zawarte ma być małżeństwo, – pokrewieństwo – stopień pokrewieństwa określony został szczegółowo w kan. 1091 Kodeksu prawa kanonicznego, – powinowactwo w linii prostej, – przyzwoitość publiczna, – pokrewieństwo prawne, czyli z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.  

Wadami dotyczącymi zgody małżeńskiej są:

– niewystarczające używanie rozumu, – brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, – niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z powodów natury psychicznej,  – błąd co do przymiotów małżeństwa, – błąd co do osoby, – błąd co do przymiotu osoby, – podstęp, – symulacja całkowita lub częściowa, – warunek dotyczący przyszłości, – przymus, – ciężka bojaźń.

Forma zawarcia małżeństwa określona została w Rozdziale V Kodeksu prawa kanonicznego. Wyróżnia się dwie formy zawarcia małżeństwa: formę zwyczajną i formę nadzwyczajną.

Forma zwyczajna to zawarcie małżeństwa wobec asystującego miejscowego ordynariusza lub proboszcza, albo wobec kapłana lub delegowanego przez nich diakona w obecności dwóch świadków. 

Forma nadzwyczajna dotyczy sytuacji, gdy osoba kompetentna zgodnie z przepisami prawa do asystowania jest nieosiągalna lub nie można się do niej udać bez poważnej niedogodności. Wówczas ten, kto chce zawrzeć małżeństwo może zrobić to wobec świadków. Jednak możliwe jest to tylko w razie niebezpieczeństwa śmierci albo jeśli przewiduje się, że okoliczności te będą trwały przez miesiąc. 

Procedura stwierdzenia nieważności małżeństwa rozpoczyna się od przygotowania skargi powodowej, którą należy złożyć we właściwym sądzie kościelnym. Po jej przyjęciu sąd wysyła kopię do strony pozwanej. Treść skargi powodowej, która uzupełniona zostaje o ewentualne stanowisko drugiej strony, pozwala na ustalenie, z jakiego tytułu stwierdzona ma zostać nieważność małżeństwa. 

Kolejnym etapem jest przesłuchanie stron. Odbywa się ono osobno, bez udziału drugiej strony. Obecni są jedynie sędziowie i notariusz. Mogą uczestniczyć w nim także adwokat kościelny i obrońca węzła małżeńskiego. Pytania przygotowuje uprzednio obrońca węzła małżeńskiego, który jest gwarantem sprawiedliwego procesu w prawie kanonicznym, w trakcie przesłuchania zaś zadaje je notariusz. Jeśli w przesłuchaniu uczestniczy adwokat, może także zadawać pytania stronom. 

O co pytają uprawnione podmioty? W toku postępowania o stwierdzenie nieważności małżeństwa nie chodzi o wskazanie winy, ale ustalenie, czy zaistniały okoliczności, które nieważność taką powodują. Pytania dotyczą zatem przyczyn nieważności. Istotne, aby odpowiedzi były wyczerpujące i wskazywały konkretne przykłady zachowań z życia współmałżonków.

W dalszej kolejności przesłuchiwani są świadkowie. Wygląda to podobnie jak przesłuchanie stron. Możliwe jest także powołanie biegłego sądowego.

Sądem właściwym do stwierdzenia nieważności małżeństwa jest sąd diecezji, w której:

– małżeństwo było zawarte, – zamieszkuje strona pozwana, – zamieszkuje strona powodowa.

Możliwe jest także orzekanie przez sąd diecezji, gdzie zbierane będą dowody.

Jednoznaczne określenie kosztów rozwodu kościelnego jest w zasadzie niemożliwe. Wiele zależy od złożoności sprawy, przyczyn nieważności małżeństwa, tego, czy strony chcą korzystać ze wsparcia adwokata kościelnego. Przyjąć należy wartość od kilkuset do kilku tysięcy złotych.

ZOBACZ >> Podział majątku po rozwodzie – jak długo trwa i ile kosztuje?

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa może trwać nawet do trzech lat. Warto jednak zauważyć, że w 2015 roku Papież Franciszek wprowadził tzw. skrócony proces kanoniczny, który zgodnie z przepisami trwa 45 dni.  

Zgodnie z prawem kanonicznym stwierdzenie nieważności małżeństwa oznacza, że małżeństwo kościelne nie zostało zawarte. Możliwe jest zatem zawarcie małżeństwa kościelnego, przy czym po uprawomocnieniu się wyroku sądu kościelnego stwierdzającego nieważność.

W wyroku sądu kościelnego zawarta może zostać jednak klauzula zakazująca zawarcie małżeństwa. Dotyczy ona sytuacji, gdy istnieje przypuszczenie, że okoliczności, które stanowiły przyczynę nieważności małżeństwa, mogą po raz kolejny wywołać taki skutek. Klauza oznacza w praktyce, że osoba po której stronie wystąpiła przyczyna nieważności, nie może zawrzeć małżeństwa.

Czy można otrzymać rozwód kościelny posiadając dzieci? Należy podkreślić, że posiadanie dzieci nie stoi na przeszkodzie starania się o unieważnienie małżeństwa kościelnego. Kluczowe są bowiem przyczyny nieważności.