Ubezwłasnowolnienie – na czym polega? Kiedy i kogo można ubezwłasnowolnić?

● Ubezwłasnowolnienie to częściowe lub całkowite pozbawienie kogoś zdolności do czynności prawnych. ● Ubezwłasnowolnienie ustanawia się w interesie osoby, której ono dotyczy. ● Powodem ubezwłasnowolnienia jest stwierdzenie niezdolności danej osoby do decydowania o sobie i swoim majątku.

W Polsce każdy po osiągnięciu 13. roku życia nabywa częściową, a po osiągnięciu 18. roku życia pełną zdolność do czynności prawnych. Pełna zdolność do czynności prawnych oznacza, że osoba taka może samodzielnie decydować o swoim postępowaniu i powodować nim skutki prawne.

Mając pełną zdolność do czynności prawnych można samodzielnie nabywać prawa, zaciągać zobowiązania czy składać oświadczenia woli. W praktyce oznacza to możliwość np. kupna samochodu, wzięcia kredytu, czy decydowania o swoim zdrowiu i leczeniu.

Zdarza się jednak, że z różnych powodów dana osoba nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. W takich sytuacjach zastosowanie znajduje ubezwłasnowolnienie - częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Oznacza ono, że daną osobę w celu ochrony jej interesów pozbawia się możliwości samodzielnego decydowania o sobie i swoim majątku.

W polskim porządku prawnym wyróżnia się:

● ubezwłasnowolnienie całkowite – całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych, ● ubezwłasnowolnienie częściowe –  ograniczenie zdolności do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza, że nawet jeżeli taka osoba dokona czynności prawnej, czynność ta będzie nieważna. Całkowicie ubezwłasnowolniony może skutecznie dokonywać jedynie "drobnych bieżących spraw życia codziennego", jeżeli nie będą one powodować jego rażącego pokrzywdzenia, np. zrobić podstawowe zakupy spożywcze czy pójść do fryzjera.

Ubezwłasnowolnienie częściowe oznacza natomiast, że dana osoba może nie tylko decydować o drobnych, codziennych sprawach, ale też w ograniczonym stopniu dysponować swoim majątkiem, np. osiąganym zarobkiem. Jeżeli jednak osoba ubezwłasnowolniona częściowo chce zaciągnąć zobowiązanie lub rozporządzać swoimi prawami, dla ważności takiej czynności musi uzyskać zgodę swojego przedstawiciela ustawowego.

ZOBACZ TEŻ: Osoba fizyczna – kim jest w świetle prawa i czym się różni od osoby prawnej

Kiedy znajduje zastosowanie ubezwłasnowolnienie? Ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać osoba, która wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

Jeżeli dana osoba z tych samych powodów potrzebuje pomocy w decydowaniu o sobie i swoim majątku, jej stan nie uzasadnia jednak całkowitego ubezwłasnowolnienia, może ona zostać ubezwłasnowolniona częściowo. W przypadku osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się wobec niej opiekuna prawnego, zaś w przypadku ubezwłasnowolnionej częściowo - kuratora (przedstawiciela ustawowego).

Należy podkreślić, że alkoholizm, narkomania czy choroba psychiczna nie są same w sobie powodem do ubezwłasnowolnienia. Przesłanką jest dopiero niezdolność do decydowania o swojej osobie i majątku. W związku z tym o ubezwłasnowolnieniu zawsze decyduje sąd, po wcześniejszym dokonaniu oceny poczytalności danej osoby.

Ponadto ograniczać lub odbierać można jedynie prawa, które dana osoba posiada. Oznacza to, że o ubezwłasnowolnieniu całkowitym można decydować tylko w odniesieniu do osób, które ukończyły 13. rok życia, zaś ubezwłasnowolnieniu częściowym - osób które ukończyły 18. rok życia.

ZOBACZ TEŻ: Opiekun prawny – kim jest, kto i kiedy go ustanawia? Jakie ma obowiązki?

Ubezwłasnowolnienie osoby odbywa się zawsze na wniosek. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:

● małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, ● krewny w linii prostej, czyli zstępny (dziecko, wnuk itd.) lub wstępny (rodzic, babcia, dziadek itd.) oraz rodzeństwo, ● przedstawiciel ustawowy, ● prokurator, ● Rzecznik Praw Obywatelskich, ● Rzecznik Praw Dziecka.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie składa się do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której on dotyczy. Jeśli zaś brak jest miejsca zamieszkania – sądu miejsca pobytu. Wniosek należy uzasadnić, najczęściej zasadnym jest również dołączenie np. dokumentacji medycznej, czy fotografii lub nagrań obrazujących obecną sytuację osoby, której dotyczy wniosek. Jeżeli podstawą wniosku jest alkoholizm lub narkomania, sąd będzie wymagał przedstawienia także zaświadczenia z poradni leczenia danego uzależnienia.

Bez względu na to, kto złożył wniosek o ubezwłasnowolnienie, postępowanie sądowe toczy się z udziałem prokuratora. Po wszczęciu postępowania należy wysłuchać osoby, której dotyczy wniosek, a przesłuchanie powinno odbyć się w obecności psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej dla ochrony jej praw lub mienia sąd może w toku postępowania ustanowić ponadto tzw. doradcę tymczasowego. Osoba ta musi być także zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także przez psychologa.

Alkoholizm nie jest sam w sobie powodem ubezwłasnowolnienia. Dopiero, jeżeli z uwagi na uzależnienie osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem lub potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw, można powołać się na tę okoliczność w uzasadnieniu wniosku o ubezwłasnowolnienie. 

Od ubezwłasnowolnienia osoby z powodu uzależnienia od alkoholu należy odróżnić nałożenie na nią obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu. Obowiązek taki nakładany jest w oparciu o ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Zgodnie z jej przepisami osoby uzależnione od alkoholu, które w związku z uzależnieniem powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, można zobowiązać do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Orzeka o tym sąd na wniosek gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych lub prokuratora.

Podobnie, jak w przypadku uzależnienia od alkoholu, tak w przypadku choroby psychicznej samo jej stwierdzenie nie może być podstawą do ubezwłasnowolnienia. Podstawą taką jest dopiero sytuacja, w której osoba z powodu choroby psychicznej nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem lub potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślono, że orzeczenie ubezwłasnowolnienia zależy od stopnia nasilenia i rodzaju choroby psychicznej, a także od indywidualnej sytuacji i objawów u danej osoby. Ubezwłasnowolnienie zawsze orzekane jest przy tym w interesie i dla dobra tej osoby.

Złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie nie jest bezpłatne. Zgodnie z ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wymagana opłata wynosi 100 zł. Należy także pamiętać, że sąd w toku postępowania powoła biegłego, którego koszty pokrywa wnioskodawca. Często w postępowaniach o ubezwłasnowolnienie wnioskodawcy korzystają również z pomocy adwokata, co stanowi wówczas dodatkowe koszty.

ZOBACZ TEŻ: Britney Spears świętuje koniec ubezwłasnowolnienia